Arkitektúr og skipulag - 01.09.1990, Side 58

HVERNIG ER UMHORFS?
Auk margra rita sem koma út um til-
teknar hliöar umhverfismála í heiminum
birtast ööru hverju yfirlitsrit um ástand mála
í heild. Má þar nefna ársrit stofnunar sem
kallast „Worldwatch Institute”, eins konar
Hliðskjálf þar sem fræðimenn skyggnast
um heiminn allan eins og Óöinn forðum og
dæma um líðan jarðar - og mannkyns.
Þá má nefna nýlega skýrslu
alþjóðlegrar nefndar á vegum Sameinuðu
þjóðanna um umhverfi og þróun. Formaður
nefndarinnar var enginn annar en
forsætisráðherra Noregs, Gro Harlem
Brundtland, en hin merka skýrsla sem er
könnun á gangi umhverfismála í öllum
hornum heims kallast á ensku „Our Comm-
on Future”: okkar sameiginlega framtíð.
í umræðum um umhverfismál hefur
verið af nógu að taka. Blikur eru á lofti og
víða stefnir í óefni. Hrapalleg mistök hafa
átt sér stað, sem langan tíma tekur að bæta
fyrir. Álag á landi, vötnum, skógum og
öðrum náttúrunnar gæðum er meira en
nokkru sinni. í eftirfarandi upptalningu er
gripið niður í vandræðalistann.
GRÆÐGI OG GLÆFRASKAPUR
Sex milljónir hektara lands breytast
árlega í eyðimerkur. Það samsvarar landi á
borð við Saudi-Arabíu, ef svo héldi fram í
30 ár. Ellefu milljónir hektara hitabeltis-
skóga eyðast árlega. Óbreytt eyðing í 30
ár jafnaðist á við stærð Indlands. Um það
bil 25 þúsund milljón tonn af gróðurmold
glatast umfram það sem við bætist. Súrt
regn hefur herjað á gróður á þurru landi og
í vötnum Evrópu og Norður-Ameríku.
Gagnleg efni hafa reynst til óþurftar er þau
hafa sloppið í stórum stíl út í andrúmsloftið,
eða út í vötn, höf og grunnvatn. Grunnvatn
lækkar geigvænlega vegna æ meira
þéttbýlis og ofnotkunar. Illu heilli verður
gróður- og dýraríki enn svo fyrir barðinu á
manninum, að þúsundir tegunda deyja út
árlega. Harmleikurinn um síðasta geirfugl-
inn gengur enn fyrir fullu húsi.
Mengunarslys vekja menn upp af
værum blundi. Nefna mætti hið
áþreifanlega: t.d. Bhopal í Indlandi og
Tsjernóbil í Sovétríkjunum. í önnur skipti
skellur hurð nærri hælum. Kafbátaslys átti
sér stað skammt suðvestur af Bjarnarey
ekki alls fyrir löngu. Þar fórust menn, en
slysið minnti líka okkur íslendinga á, að við
erum síður en svo stikkfrí. Félag íslenskra
eðlisfræðinga gegn kjarnorkuvá hefur klifað
á þessu. Munið, að rússneski kafbáturinn
fórst í hafstraumskvísl sem liggur inn í
Austur-Grænlandsstrauminn. Sá straumur
veitir um síðir vatni í Austur-íslands-
strauminn á leið sinni suður með Græn-
landi. Værum við viðbúin afleiðingum af
harkalegum árekstri tveggja kjarnorku-
knúinna kafbáta í grennd við Jan Mayen?
Yrði ekki erfitt að selja „geislaðan” fisk?
Þá skulu taldar aðrar hættur sem vofa
yfir og mikið hafa verið til umræðu síðasta
áratuginn meðal vísindamanna og almenn-
ings: Myndi fimbulkaldur „kjarnorkuvetur”
fylgja í kjölfar kjarnorkustyrjaldar og verða
þannig bræðrabylta stríðandi herja? Eykst
meðalhiti á jarðarkringlunni um 1.5 til 4.5
hitagráður næstu öld vegna svonefndra
gróðurhúsaáhrifa af völdum koltvísýrings-
mengunar í andrúmslofti? Mun sjávaryfir-
borð hækka á svipuðum tíma um það bil
tvo metra? Þynnist ósonlag háloftanna af
manna völdum - hlífðarslæðan umhverfis
jörðina sem lífríkið hefur þróast við frá örófi
alda? Þetta eru spurningar sem brenna á
vörum fólks. Svör vísindamanna eru ekki
einhlít, en jafnvel þótt líkur væru litlar hafa
hugsanlegar afleiðingar þótt geigvænlegar
og ástæða til að koma í veg fyrir þær.
AUÐUR OG ÖRBIRGÐ
Þannig mætti lengi telja. Nú sem fyrr
verða menn fyrir barðinu á hamförum
náttúrunnar, jarðskjálftum, fellibyljum,
þurrkum og flóðum. Borgir hraðbreiða úr
sér eins og krabbamein með of miklu af því
góða: fólki, bílum, verksmiðjum og mengun.
Og svo framvegis. En hver er nú talin rót
alls ills í heiminum og hver er nýjasta
afstaðan til vandræðanna?
Samkvæmt þeim skýrslum sem vitnað
var til að ofan eru helstu orsakir umhverf-
iskreppu heimsins hrikalegar staðreyndir í
sjálfum sér, sem mannkynið þarf að ráða
bót á næstu áratugi: ójöfn þróun heims-
hluta, fátækt og offjölgun. í svonefndum
þróunarlöndum eru síðastnefndu atriðin tvö
samtvinnuð og vond viðureignar. Rótgróið
misrétti kynjanna á þar mikla sök á.
Kvenréttindabaráttan er skemmra á veg
komin en hér um slóðir. Taka má svo til
orða, að böl heimsins sé þeim að kenna
sem ráða: í fyrsta lagi ríku þjóðunum, í
öðru lagi körlum allra landa. En mesti
umhverfis- og þróunarvandinn er ójöfnuður
með heimshlutum.
NÝ VIÐHORF: MANNVISTFRÆÐI
Hver er nú hin nýja afstaða í umhverf-
ismálum heimsins?
í fyrsta lagi telja fræðimenn ekki lengur
nóg að fjalla um umhverfiskreppu eina sér,
þróunarkreppu eina sér og orkukreppu eina
sér. Hagur mannkyns og náttúran eru svo
óaðskiljanlega samfléttuð að tengja þarf
miklu meira en tíðkast hefur hagfræði og
náttúrufræði (vistfræði).
í öðru lagi þarf að leysa málin frá
víðara sjónarhorni, „hnattrænt” eins og
komist hefur verið að orði. Vígorð
Brundtland-nefndarinnar var: „frá einni jörð
til eins heims". Stofnun „Bandaríkja jarðar”
- með sameiginlegum lögum, dómsvaldi og
lögreglu - er gamall framtíðardraumur
raunsæismanna. Bandaríki jarðarkringl-
unnar eru að vísu ekki rædd í tillögum
56