Bókasafnið - 01.01.2004, Page 10

Leksika
Encyclopædia Britannica;
OR, A
DICTIONARY
o p
A R T S ancl SCIENCES,
COMPILED UPON A NEW PLAN.
I N W II I C H
Thc diflcrcnt Sciekces and Arts arc digcftcd into
diilinél Trcatiícs or Syftcms;
A N D
Thc variousTechhi c.\t Tckmi, (yc. arcrxplaincda*thcy occor
in thc ordcr of the Aljdiabct.
ILLUSTRATED WITH ONE HUNDRED AND SIXTY COPPERPLATES.
By a Society of GENTLEMEN in Scotund.
1 N THREE VOLUMES.
V O L. I.
EDINBURCH:
Printtd for A. Bcu and C. M*cr * *qun * *;
And fold by Co l i h A1 a cf a rqu ii a *, at hii 1‘riniing-oflicc, Nicolfon-ftrcet.
mTlTcc. LXXI.
Titelbladet fra I. udgaue af Encyclo-
paedia Britannica (Edinburgh, 1771).
Titilsíða fyrstu útgáfu Britannicu.
búa yfir (paedia þýðir eiginlega menntun), með öðrum
orðum hinar sjö frjálsu listir eða artes liberales, sem
áttu annars vegar að þjálfa menn í að hugsa og tjá sig,
svo sem málfræði, rökfræði og mælskulist, og hins
vegar að kenna mönnum önnur fræði svo sem
talnafræði, stjörnufræði, rúmfræði og tónlist.
í fornöld náði orðið alfræði ekki yfir „allt“ eða öll
efnissvið eins og í dag. Talað er um forn alfræðirit í
þeirri merkingu að þau nái yfir öll helstu efnissvið
sem voru viðfangsefni rannsókna á þeim tíma. Verk
gríska heimspekingsins Aristótelesar hafa t.a.m. verið
nefnd alfræðirit vegna þess að hann skrifaði um svo
margvíslegt efni auk heimspekinnar, m.a. stjörnu-
fræði, líffræði og veðurfræði. Heimsmynd sú sem
hann skapaði með verkum sínum hefur haft áhrif í
Evrópu og víðar allt fram á okkar tíma. Rómverjar
voru einnig iðnir við að semja þess konar „alfræðirit“.
Plíníus eldri (23 - 79 e.Kr.) tók saman ritið Historia
naturalis sem byggir á verkum fjölmargra rómverska
og grískra höfunda. Það fjallar meðal annars um
grasafræði, dýrafræði, læknisfræði og landafræði og
nær yfir heil 37 bindi. Þetta verk var óhemjuvinsælt og
var undirstöðuverk í raunvísindum allt fram á 16. öld.
Á 7. öld samdi heilagur Isidorus frá Sevilla tuttugu
binda verk, Etymologiarum siue originum iibri XX um
læknisfræði, guðfræði, hinar sjö frjálsu listir og fjölda
annarra efna. Eins og önnur rit af þessu tagi var
greinum ritsins raðað eftir efni en aftast var stafrófs-
raðaður listi yfir þau orð sem höfðu orðið útundan í
efnisumfjölluninni að framan og er það talið fyrsta
þekkta dæmið um stafrófsraðaðan lista.
Einna þekktast er Specuium majus (1244) en
höfundur þess er Vincent frá Beauvais (1190P-1264). í
því riti er til að mynda fjallað um náttúrufræði,
siðfræði og sögu. Má segja að það rit hafi verið helsta
alfræðirit Evrópu allt fram á 17. öld og er vitað um
rúmlega áttatíu handrit þessa verks. Er það saman-
sett úr þrem hlutum: Specuium naturaie, Speculum
doctrinaie og Specuium historiale.
Önnur tegund rita sem kom fram á 13. öld voru
fróðleiksrit (Specula). Slík rit áttu fyrst og fremst að
hjálpa mönnum að tileinka sér siðfræði og góða siði,
en í þeim var oft mikinn fróðleik af ýmsu tagi að
finna. Norskt rit af þessu tagi er Konungsskuggsjá en
þar er að finna mikinn fróðleik um landshagi, m.a.
veðráttu, sólargang, jarðskjálfta og eldgos, auk
umfjöllunar um góða hirðsiði.
Á 15. öld var byrjað að raða uppflettiritum
almennt í stafrófsröð í stað þess að raða eftir efni en
slík röðun varð þó ekki algeng fyrr en á 17. öld.
Tvennt markvert gerðist um svipað leyti sem hafði
veruleg áhrif á menntun og fræðistörf. í fyrsta lagi var
farið að skrifa í meira mæli á þjóðtungum Evrópubúa
í stað latínu. í öðru lagi jókst bókaútgáfa svo um
munar með tilkomu prentlistarinnar, fleiri og fleiri
lærðu að lesa og þörfin fýrir almenn þekkingarrit
jókst. Prentlistin átti því eins og gefur að skilja stóran
þátt í að auka almenna þekkingu manna.
Það þykja ákveðin tímamót þegar heimspekingur-
inn og vísindamaðurinn Francis Bacon (1561-1626)
gerði tilraun til að skapa nútímalegt þekkingarkerfi
sem birtist m.a. í verki hans The Aduancement of
Learning (1605) og höfuðriti hans Novum organum
scientiarum (1620). í fyrra ritinu gerir hann grein fyrir
eðli og gagnsemi þekkingar. Seinna ritið er oft nefnt
sem dæmi um alfræðirit því hann raðar greinum
sínum í stafrófsröð og notar millivísanir. Snemrna á
ritferli sínum sagði hann: „I have taken all knowledge
to be my province" (Ég lít svo á að öll þekking sé mér
viðkomandi). Merkilegasta framlag Bacons til vísind-
anna þykir vera aðferðafræði hans en hún fólst í því
að rannsaka lögmál náttúrunnar með kenningum
sem hann sannaði með vísindalegum tilraunum.
Á síðari hluta 17. aldar urðu miklar framfarir í
vísindum. í kjölfarið var eðlilegt að menn skyldu
hefja upplýsingar og skynsemi til skýjanna enda
hefur 18. öldin verið kennd við upplýsingastefnuna
(enlightenment) eða skynsemisstefnuna (rationalism).
Einkenni upplýsingastefnunnar komu meðal annars
fram í vaxandi andstöðu við kirkjuna, nýjum hug-
myndum í stjórnmálum sem birtust til dæmis í
verkum enska heimspekingsins John Locke (1632-
1704) og frönsku rithöfundanna og heimspekinganna
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), Voltaire (1694-
1778) og Montesquieu (1689-1755) og aukinni fræðslu
fyrir almenning, svo sem með útgáfu alfræðirita. Þar
var einmitt á 17. og 18. öld sem fyrstu stóru alfræði-
ritin í nútímaskilningi urðu til.
8
BÓKASAFNIÐ 28. ÁRG. 2004