Bókasafnið - 01.01.2004, Blaðsíða 12

um slíkt má finna hvað varðar frönsku klerkastéttina
í grein sem Diderot skrifaði um brahmana.
Sjálf útgáfan gekk ekki þrautalaust fyrir sig. Þegar
eftir að annað bindið kom út lét ritskoðunin til sín
taka og útgáfan var stöðvuð. Talið er að Jesúítar, sem
voru sjálfir að gefa út alfræðiritið Dictionnaire de
Tréuoux (6. útg. 1752) hefðu farið fram á það. Útgáfan
var stöðvuð í annað sinn árið 1757 þegar sjöunda
bindið var nýkomið út og tveimur árum síðar var ritið
sett á lista kaþólsku kirkjunnar yfir bannaðar bækur,
Index librorum prohibitorum.
Síðustu ellefu bindin voru prentuð í París með
leynd en þó með leyfi yfirvalda sem vildu ekki missa
tekjurnar af þessu vinsæla riti úr landi. Vegna
leyndarinnar lentu þau ekki í sömu ritskoðun og hin
fyrri. Aftur á móti tók útgefandinn, André Le Breton,
að eigin frumkvæði að sér að ritskoða verkið og
sleppti ýmsu úr, jafnvel heilum greinum, sem hann
óttaðist að yfirvöldum myndi mislíka. Þetta gerði
hann eftir að Diderot hafði lesið síðustu próförk svo
það kom ekki í ljós fyrr en eftir prentun að margar
greinar höfðu verið eyðilagðar. Var það mikið áfall
fyrir Diderot þegar upp komst. Upphaflegu prófark-
irnar fundust reyndar árið 1933 aftast í útgáfu sem
hafði borist til Bandaríkjanna eftir ýmsum króka-
leiðum.
Encyclopédie var mjög vinsælt rit og hafði þegar í
upphafi rúmlega 4.000 áskrifendur. Greinarnar ein-
kenndust af umburðarlyndi í trúmálum og frjálslyndi
í pólitík. Er útgáfa verksins jafnan talin hafa haft
mikil áhrif á framvindu sögulegra atburða á næstu
árum, m.a. frönsku stjórnarbyltinguna.
Um miðja 19. öld var forlagið Librairie Larousse
stofnað í Frakklandi af Pierre Larousse. Hóf það
útgáfu margs konar handbóka en þekktust er alfræði-
orðabókin sem hefur verið gefin út aftur og aftur allt
fram á þennan dag. Fyrsta stóra verkið sem gefið var
út var Grand Dictionnaire universel du XIXe siécle og kom
það út á árunum 1866-76 í fimmtán bindum. Þetta
verk varð fyrirmynd síðari Larousse útgáfna, en þær
eru dæmigerðar alfræðiorðabækur. Frönsk orð eru
útskýrð í stuttu máli og dæmi gefin um notkun þeirra
með tilvitnunum úr bókmenntum. Ef þurfa þykir eru
svo gefnar ítarlegri upplýsingar í stuttum greinum.
Um aldamótin kom út Nouveau Larousse illustré í sjö
bindum (1897-1904). Á árunum 1971-1977 var brotið
blað þegar La qrande encyclopédie kom út í 21 bindi. í
þeirri útgáfu var orðabókarefni að mestu sleppt og til
marks um muninn má nefna að greinar í þessu verki
voru um 8.000 en höfðu verið 15.000 í útgáfunni frá
1961-1964 sem kom þó einungis út í tíu bindum.
Frönsk alfræðirit einkennast þó enn af mörgum
stuttum greinum um margvíslegt efni frekar en af
fáum, löngum greinum. Annað sem einkennir út-
gáfur Larousse er óvenjumikið myndefni. Dæmi um
fleiri tegundir alfræðirita frá Larousse eru Petit
Larousse illustré, myndskreytt útgáfa sem kom fyrst út
1978 í einu bindi og svo enn minni útgáfa Le plus petit
Larousse en stærð hennar er aðeins 5,8x8 sm. Að
sjálfsögðu eru svo komnar útgáfur á CD-ROM og
Netið.
England og Bandaríkin
Nokkru áður en Bayle og Diderot hófu útgáfu alfræði-
rita sinna í Frakklandi var enski kortagerðamaðurinn
Ephraim Chambers (1680-1740) búinn að gefa út
alfræðirit sem hann
nefndi Cyclopœdia
(1728). Hann hefur
verið kallaður faðir
nútímaalfræðiritsins
ekki síst vegna þess að
hann var fyrstur til að
taka með greinar um
hugvísindi. Hann not-
aði líka millivísanir
(eins og Francis Bacon)
til að tengja saman
greinar. Þetta rit er
talið vera mikilvægur
undanfari Encyclopédie,
en fýrirhuguð þýðing
þess á frönsku sem
kom reyndar aldrei út er talin hafa verið kveikjan að
riti Diderot. Sömuleiðis var fyrsta útgáfa Encyclopœdia
Britannica að mörgu leyti byggð á þessu riti.
Encyclopœdia Britannica kom fyrst út í Edinborg á
árunum 1768-1771 í þremur bindum. Hún var gefin út
af „A Society of Gentlemen in Scotland" eins og það
er orðað á titilsíðunni en herramennirnir þrír voru
William Smellie, Colin MacFarquhar og Andrew Bell.
Þeir höfðu allir lagt stund á prentaraiðn og Smellie
hafði auk þess sótt tíma í háskóla og var hann
aðalritstjóri verksins. Bell sá um að afla fjár og gerði
þar að auki 160 koparstungur í verkið. Fyrsta útgáfan
var ekki að öllu leyti frumlegt verk því þeir notuðu
efni úr öllum tiltækum ritum samtímans, svo sem
Cyclopœdia Chambers sem nefnd er að ofan. En þeir
skrifuðu vissulega heilmikið sjálfir.
í þessari fyrstu útgáfu var mest áhersla lögð á
náttúruvísindi og listir. Þeir slepptu sagnfræðilegum
greinum og það var heldur ekki að finna nein ævi-
ágrip frægra manna. Úr þessu var þó bætt strax í
annarri útgáfunni sem var heil tíu bindi (1777-1784).
Greinarnar voru mislangar, stundum var bara stutt
skýring en þar voru einnig að minnsta kosti 75 lengri
greinar. Sú lengsta var um skurðlækningar, náði yfir
238 blaðsíður og hefði hæglega getað verið gefin út
sem sérstök bók. Ekki er hægt að segja að upplýs-
ingarnar hafi alltaf verið fræðilega réttar og stundum
gætir vissra fordóma. Útskýringin á orðinu kona
hljóðar til að mynda á þennan veg: The female of
10
BÓKASAFNIÐ 28. ÁRG. 2004