Bókasafnið - 01.01.2004, Qupperneq 11

Efnafrœðitákn. Úr Encyclopédie.
Frakkland
Árið 1697 gaf heimspekingurinn Pierre Bayle (1647-
1706) út alfræðirit sitt Dictionnaire historique et critique.
Bayle var landflótta Frakki sem bjó lengst af í
Hollandi þar sem prentfrelsi ríkti. Hann hafði hrakist
frá heimalandi sínu vegna harðrar gagnrýni á
kaþólsku kirkjuna. Á þessum tíma var afar öflug rit-
skoðun í Frakklandi og urðu rithöfundar að dulbúa
gagnrýni sína á einhvern hátt ef þeir vildu að hún
kæmist á prent. Bayle fór þá leið að fela gagnrýni sína
í neðanmálsgreinum og urðu þær því oft miklu lengri
og veigameiri en sjálfur textinn. Þó að þetta rit hafi
ekki verið fyrsta sinnar tegundar í Frakklandi er það
eitt það þekktasta.
Höfuðrit upplýsingastefnunnar var þó tvímæla-
laust hin fræga alfræðibók Encyclopédie, ou Dictionnaire
raisonné des sciences, des arts et des métiers sem kom út
á árunum 1751-1772. Ritstjórar hennar voru
rithöfundurinn og heimspekingurinn Denis Diderot
(1713-1784) og stærðfræðingurinn og heimspekingur-
inn Jean Le Rond d’Alembert (1717-1783), en hún
hefur fyrst og fremst verið kennd við Diderot. Hún var
eiginlega bæði alfræðirit og orðabók og hafði því
mikil ahrif á orðabókarstörf í Frakklandi og reyndar
öll fræði þeirra tíma því að jafn vandað og umfangs-
mikið uppsláttarrit hafði ekki áður komið út, hvorki
þar né í öðrum Evrópulöndum. Diderot ritstýrði 28
bindum, þar af voru ellefu bindi með koparstungum
sem sýndu ýmisskonar handverk, en síðar bættust
við 7 bindi til viðbótar á árunum 1776-1780 undir
ritstjórn annarra. Alls voru því gefin út 35 bindi í
þessari fyrstu útgáfu. Þess má geta að önnur útgáfa
þessa rits frá 1778-1781 er til á Landsbókasafni
íslands -Háskólabókasafni í safni erlends fágætis.
Greinarnar í Encyclopédie þóttu reyndar mjög mis-
jafnar að gæðum en sumar voru þó skrifaðar af
fremstu pennum Frakklands. Rousseau skrifaði til
dæmis um tónlist, Voltaire sjálfur um bókmenntir
(meðal annars kaflana um mælskulist, ímyndunarafl,
skáldskap og sögu), Montesquieu grein sem fjallaði
um smekkvísi og hagfræðingurinn og læknirinn
Franqois Quesnay um hagfræði. Sumar greinar
alfræðiritsins voru aftur á móti stuttar og ófull-
komnar og hreint og beint villandi. Einnig vantaði
umfjöllun um ýmis lönd og borgir á meðan aðrir
staðir sem skrifað var um voru alls ekki til. Voltaire
hafði að orði að alfræðibókin væri hálf úr tré en hálf
úr marmara.
Margar greinarnar þóttu gagnrýnar á stjórnmál og
trúmál samtímans. Diderot skrifaði sjálfur greinina
um Guð og segir þar að „það þjóni engum tilgangi að
líta á Guð sem upphaf alls, því hægt sé að útskýra allt
útfrá efni, hreyfingu og rúmi“. Reyndar var sú aðferð
algengari að fela gagnrýni um ákveðið málefni í
minni greinum sem fjölluðu óbeint um efnið. Dæmi
Beinagrind séð aftanfrá. Úr Encyclopédie.
BÓKASAFNIÐ 28. ÁRG. 2004
9