Bókasafnið - 01.01.2004, Qupperneq 14

Önnur alfræðirit
Þýskaland
Þekktasta alfræðirit Þjóðverja er kennt við Brockhaus
en fyrsta útgáfa Brockhaus Conversations Lexicon
kom út í sex bindum á árunum 1796-1808 í Amster-
dam. Það var Friedrich Arnold Brockhaus (1772-1823)
sem stofnaði Brockhaus forlagið sem flutti til Leipzig
1817 og svo til Wiesbaden eftir heimsstyrjöldina
síðari. Á fyrri hluta 19. aldar lenti útgáfan í útistöðum
við yfirvöld sem héldu uppi strangri ritskoðun.
Brockhaus vildi fylgja frjálslyndri stefnu en það var
erfitt. Synir Friedrich Arnold, þeir Friedrich og
Heinrich Brockhaus, tóku við útgáfunni eftir að faðir
þeirra lést og undir handleiðslu þeirra náði forlagið
að festa sig í sessi.
Helsti keppinautur Brockhaus feðga var útgef-
andinn Joseph Meyer (1796-1856). Hann gaf út
alfræðirit sitt á árunum 1839-1852 í 52 bindum og
lagði áherslu á náttúrufræði og tækni en Brockhaus
feðgar höfðu ekki sinnt því efni sérlega vel. Á stríðs-
árunum þjónaði forlag Meyers nasistum og var það
lagt niður eftir að stríðinu lauk. Það var þó vakið til
lífs aftur á sjöunda áratugnum. Bæði Meyer og
Brockhaus gefa út alfræðirit enn þann dag í dag.
Þýskum alfræðiritum svipar meira til þeirra
frönsku en ensku því greinarnar eru frekar knappar
og margar.
Rússland
Rússar gáfu út sitt fýrsta alfræðirit á árunum 1926-
1947. Það var 65 bindi og hét einfaldlega Stóra sovéska
alfrœðiritið (Bolshaja sovétskaja entsíklopedíja). Önnur
útgáfan var gefm út á árunum 1949-1958 og var þá að
sögn búið að hreinsa út allar „pólitískar og teoretískar
villur" úr fyrstu útgáfunni. í nóvember 2002 var svo
tilkynnt í dagblaðinu Pravda að nýtt alfræðirit, Stóra
rússneska alfræðiritið (Bolshaja rússkaja entsíklo-
pedíja), væri í undirbúningi. Samkvæmt fréttinni
mun hún koma út á tíu árum í 30 bindum og eru
fyrstu þrjú bindin væntanleg 2005.
Danmörk
Salmonsens store illustrerede Konuersationslefesifeon
verður að teljast merkilegasta alfræðiritið sem komið
hefur út á dönsku. Það er ekki síst áhugavert fyrir
okkur íslendinga því að þar birtust ítarlegar
upplýsingar um ísland og íslensk málefni enda var
Salmonsens feonuersationslefesifeon víða til bæði á
bókasöfnum og einkaheimilum hérlendis. Það var
danskur bóksali Isac Heiman Salmonsen (1846-1910)
sem stóð að útgáfu Salmonsens og kom fyrsta
útgáfan út í nítján bindum á árunum 1892-1911.
Skrifaði Salmonsen sjálfur margar greinar í ritið. Til
marks um hve nátengt Salmonsens var íslandi og
íslendingum má nefna að Halldór Hermannsson,
bókavörður íslandssafns Fiskes í Cornell háskóla í
Vindar eftir
mánuðum. Úr
Etymologiae
eftir Ísídórfrá
Seuilla.
íþöku í New York fylki, tekur það með í skrá sinni yfir
rit um ísland og íslensk málefni í safni Fiskes. Þar
kemur einnig fram að Finnur Jónsson prófessor, Bogi
Th. Melsteð og Þorvaldur Thoroddsen hafi verið
meðal höfunda greina.
ísland
í íslenskum handritum frá 12. og fram á 17. öld er til
margvíslegt fróðleiksefni alfræðilegs eðlis, sem hefur
verið þýtt úr latínu. Þessi rit höfðu að geyma marg-
víslegan fróðleik, svo sem umfjöllun um landafræði
og náttúruvísindi, lögfræði, sögu, tímatal og stærð-
fræði og stjörnufræði. í miðaldahandritum er til
dæmis að finna ýmislegt þýtt efni eftir ísidór frá
Sevilla. Eitt íslenskt alfræðihandrit frá 13. öld sem
kennt er við Sturlu Þórðarson, eyðilagðist í brunanum
mikla í Kaupmannahöfn 1728. Alfræði íslenzk, sem
voru gefin út í Kaupmannahöfn snemma á 20. öld
hafa að geyma margvíslegt efni úr handritum í
Árnasafni í Kaupmannahöfn. Dæmi um kaflafyrir-
sagnir eru Landafræði, Boðorð Móyses, Risaþjóðir,
Vötn og tjarnir, Ormar, Myndan mannslíkama, Heims
undr, Náttúrusteinar, Læknisfræði og Blóðlát.
Upplýsingastefnan um miðja 18. öld hafði þau
áhrif á íslandi að nokkrir íslenskir stúdentar í Kaup-
mannahöfn stofnuðu Lærdósmlistafélagið 1779. Til-
gangurinn var ekki síst að „fræða þá [íslendinga], í
hverjum þeim lærdómsgreinum, er félagið orka fengi,
og þá sýndist helst skorta (Merkir ísl. IV, 271)“. Þetta
gerðu þeir með því að gefa út tímarit, Rit þess
íslenska lærdóms-listafélags. Kom það út fimmtán
sinnum á árunum 1781-1798 og telst fyrsta tímaritið
sem gefið var út á íslensku. Enn fremur voru birtar
greinar um náttúrufræði, landbúnað, sjávarútveg,
iðnað, skáldskap, lögfræði og læknisfræði.
Ekki var þó um að ræða eiginlegt alfræðirit í nú-
tímaskilningi. Það áttu eftir að líða nærri tvær aldir þar
til slíkt rit kæmi út. Á 19. öld og á fyrri hluta 20. aldar
voru gefin út alþýðleg fræðirit af ýmsum toga. Á sjö-
unda áratugi síðustu aldar hóf Almenna bókafélagið
að gefa út bókaflokkinn Alfrœðasafn AB. í þeim flokki
12
BÓKASAFNIÐ 28. ÁRG. 2004