Bókasafnið - 01.01.2004, Blaðsíða 15

voru gefm út 21 rit á árunum 1965-68 og fjölluðu þau
um ýmislegt efni svo sem frumuna, mannslíkamann,
könnun geimsins, veðrið, flug, hljóð og heyrn, reiki-
stjörnurnar, hjólið svo dæmi séu nefnd. Um var að
ræða rit sem voru þýdd úr ensku og upphaflega gefin
út af bandaríska tímaritinu Life magazine.
Fyrsta tilraunin til að gefa út heildstætt alfræðirit
að erlendri fyrirmynd verður samt að teljast útgáfa sú
sem Menningarsjóður og Þjóðvinafélagið stóð að í
upphafi áttunda áratugar síðustu aldar. Upphaflega
var ætlunin sú að gefa út eitt alfræðirit í einu bindi en
útgáfan tafðist og þess í stað var ákveðið að gefa út
sérbækur um hvert efnissvið. Var ritröðin nefnd
Al/rœði Menningarsjóðs. Til þessarar útgáfu teljast
eftirfarandi rit: Bókmenntir eftir Hannes Pétursson,
Haqfræöi eftir Ólaf Björnsson, íslandssaga I-II eftir Einar
Laxness, íslenzkt skáldatal I-II eftir Hannes Pétursson
og Helga Sæmundsson, íþróttir I-ÍI eftir Ingimar Jóns-
son, Lœknisfræði eftir Guðstein Þengilsson, Lyfjafrœði
eftir Vilhjálm G. Skúlason, Stjörnufrœði - Rímfræði eftir
Þorstein Sæmundsson og Tónmenntir I-II eftir Hallgrím
Helgason. Þessar bækur voru fyrstu uppsláttarritin
sem gefin voru út á íslensku þar sem upplýsingunum
var raðað á kerfisbundinn hátt (í stafrófsröð) ef frá eru
taldar orðabækur. Voru þau mikið notuð og hafa enn
gildi þó að um það bil aldarfjórðungur sé liðinn frá
nýjustu prentun þeirra yngstu.
Á svipuðum tíma gaf bókaforlagið Bjallan út
nokkrar þýddar bækur í ritröð sem nefnd var Alfræði
barnanna. Eins og flestum lesendum er eflaust
kunnugt var tilgangur Bjöllunar fyrst og fremst sá að
gefa út fræðsluefni fyrir börn og unglinga. Fimm
konur í bókasafnsfræðinga- og kennarastétt stofnuðu
forlagið í mars 1973 og byrjuðu á því að gefa út
áðurnefnda ritröð og urðu ritin alls tólf. Samkvæmt
upplýsingum frá skólabókavörðum er enn eftirspurn
eftir þessum bókum. Árið 1977 kom svo fyrsta frum-
samda íslenska fræðibókin fyrir börn út hjá Bjöllunni
en það var Þorskurinn eftir Hjálmar Vilhjálmsson og
Kolbrúnu Sigurðardóttur. Fleiri fylgdu svo í kjölfarið.
Á níunda áratugi síðustu aldar var enn farið að
undirbúa útgáfu heildstæðs alfræðirits að erlendri
fyrirmynd sem átti að koma út sem ein bók. Stóð
bókaútgáfan Örn og Örlygur að þeirri útgáfu og kom
íslenska alfrœðiorðabókin út í þremur bindum árið
1990. Hún var byggð á dönsku alfræðiriti, Fakta,
Gyldendals etbinds leksikon og var sérdönsku efni
sleppt en íslensku bætt við í staðinn. Má því segja að
hún sé réttnefnd íslensk alfræðibók. Hefur hún
reynst ómetanlegt hjálpargagn jafnt á heimilum
íslendinga sem í skólum og á bókasöfnum. Fjórum
árum síðar kom svo út Alfrœði ungafólksins hjá sama
útgefenda. Var hún einnigbyggð á erlendri fyrirmynd,
í þetta sinn The Dorling Kindersley Children’s IUustrated
Encyclopedia. Efni hennar var að mestu leyti þýtt úr
ensku en frumsömdu íslensku efni fléttað saman við.
Þannig eignuðust íslendingar loks á tíunda áratug
síðustu aldar alhliða uppflettirit sem standast fylli-
lega samanburð við sambærilegar erlendar útgáfur.
Við eigum þó enn eftir að eignast íslenskt alfræði-
rit á Netinu.
Netið
Aðgangur íslendinga að alfræðiefni á Netinu batnaði
til muna eftir að samningar náðust árið 1999 um
landsaðgang að Britannica Online. Á heimasíðu
huar.is er þar að auki að finna tengla á eftirfarandi
alfræðigagnasöfn: Grove’s Dictionary o/ Art, The New
Groue Dictionary ofMusic and Musicians, The New Groue
Dictionary of Opera, Caplex (norskt alfræðisafn),
ENCARTA og World Fact Book.
Að sjálfsögðu úir og grúir af ýmisskonar alfræði-
ritum á Netinu. Á heimasíðu Landsbókasafns íslands
- Háskólabókasafns eru tenglar í mörg gagnasöfn,
bæði almenn og sérhæfð. Ef farið er inn á google.com
og slegið inn orðið encyclopedias þá koma upp ótal
alfræðirit sem hægt er að skoða og fletta upp í en
aðeins örfá hafa samt unnið sér sess sem áreiðan-
legar og umfangsmiklar nethandbækur.
í þessu stutta yfirliti hefur verið stiklað á stóru í
sögu alfræðirita. Ég hef aðeins nefnt örfá rit af því tagi
en mér finnst viðeigandi að enda þennan pistil með
því að taka undir fleyg orð Aristótelesar: Þráin eftir
þekkingu er hverjum manni í blóð borin.
Heimildaskrá
1. Alfrœði íslenzfe = Islandsk encyclopœdisk litteratur. Koben-
havn: Samfund til Udgivelse af gammel nordisk Litter-
atur, 1908-1918. 3 b.
2. Alfrceði unga fólksins. Fróðleiksnáman. Sigríður Harðar-
dóttir, Hálfdan Ómar Hálfdansson (ritstj.) [Reykjavík]:
Örn og Örlygur, 1994.
3. Andersen, Axel. Handbpgernes hándbog. Kobenhavn:
Sesam, 1979.
4. Bartlett, John. Familiar Quotations. A Collection of Passages,
Phrases and Prouerbs Traced to their Sources in Ancient and
Modern Literature. 13th ed. Boston: Little, Brown and Co.,
[1955].
5. Brondums Encyklopœdi. Redaktion: Peer Bentzen ...[et al.].
Kobenhavn: Brondum, 1994.
6. Darnton, Robert. The Business of Enlightenment. A
Publishing History o/ the Encyclopédie 1775-1800. Cam-
bridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press,
C1979.
7. Diderot, Denis.-Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des
Sciences, des Arts et des Métiers 1751-1772. Les.articles les
plus significatifs de Diderot, d’Alembert ... Choisis et
présentés par Alain Pons. [Paris]: J’ai lu, [1963].
8. Dóra Hafsteinsdóttir. „íslenska alfræðiorðabókin. Lýsing
á viðamiklu orðabókarverkefni." Orð og tunga, 5. árg.
2001, bls. 13-22
9. Einar Laxness. íslandssaga I-II. Reykjavík: Menningar-
sjóður, 1974-77.
10. Einbinder, Harvey. The Myth o/ the Britannica. London:
MacGibbon & Kee, 1964.
BÓKASAFNIÐ 28. ÁRG. 2004
13