Bókasafnið - 01.01.2004, Qupperneq 38

Aðgerðir innfela þær sem teknar eru af ríkis-,
svæðis- eða sveitastjórnum og yfirvöldum og af
öðrum aðilum sem ekki tilheyra opinberum yfir-
völdum, en hefur verið úthlutað valdi frá þeim.“
GATS-samningurinn nær því frá vöggu (ljós-
mæður) til grafar (útfararstofur), frá hinu léttvæga
(skóburstun) til hins lífsnauðsynlega (hjartaskurð-
lækningar), frá hinu persónulega (hárklipping) til
hins félagslega (grunnskólamenntun), frá óskum
okkar (smásala á leikföngum) til grunnþarfa (dreifing
á vatni). Og hann tekur til allra hugsanlegra aðgerða
sem stjórnvöld, sama á hvaða stigi þau eru, geta
gripið til ef þessar aðgerðir í einhverju snerta þjón-
ustu og sölu á henni. Og hann tekur til faglegra sam-
banda, staðlaráða, stjórna skóla, spítala og háskóla og
annarra þeirra aðila sem að einhverju leyti fara með
vald sem þeim er úthlutað frá stjórnvöldum.
Eða eins og fyrrum framkvæmdastjóri WTO orðaði
það: GATS „nær til málaflokka sem aldrei fyrr hafa
verið kenndir við viðskiptastefnumál (trade policy)“.
Að mati BSRB hefur GATS-samningurinn ýmsa
eiginleika sem eru sérstakir og hann deilir ekki með
öðrum samningum WTO. Þá er fyrst til að taka að þær
skuldbindingar sem hvert ríki undirgengst við undir-
ritun samningsins sem og þegar það fellir einstaka
geira þjónustu undir hann, eru nánast óafturkræfar.
Ekki má hnika skuldbindingu til fyrr en í fyrsta lagi að
þremur árum liðnum og þá aðeins að allir aðilar WTO
séu því samþykkir. Sé svo ekki, koma fram kröfur um
bætur, annað hvort í formi frekari skuldbindinga á
nýjum sviðum eða hreinlega í formi fjárhagslegra
skaðabóta.
Til að útkljá þessi mál hefur WTO sérstakan dóm-
stól, skipaðan hverju sinni sérhæfðum viðskipta-
lögfræðingum sem einungis líta þröngt á lagabókstaf
samningsins sjálfs við úrskurð ágreiningsmála. Gagn-
rýnt hefur verið að þá víki viðskiptasjónarmið öðrum
sjónarmiðum sem varða hagsmuni almennings, svo
sem tilhögun heilsugæslu eða umhverfismála úr vegi.
Úrskurðum dómstólsins verður ekki áfrýjað. Þetta
valdboð sem fylgir samningum WTO gera þá í raun
eðlislega frábrugða öðrum alþjóðlegum samningum.
Þetta þýðir að ákvarðanir einstakra ríkisstjórna
sem eru áhugasamar um útvíkkun GATS-samnings-
ins, festa í sessi um ókomna framtíð þau gildi sem í
samningnum eru falin. Þeir fýrirvarar sem kunna að
hafa verið settir í skuldbindingaskrám, liggja sífellt
undir þrýstingi um að verða felldir brott, auk þess
sem enginn aðili getur séð inn í framtíðina. Þetta
skiptir máli þar sem einungis gefst eitt tækifæri, þ.e.
við undirritun skuldbindinga að skrá inn skilyrðingar
um að ákvæði samningsins gildi ekki með fullum
þunga. Þar með eru lýðræðisleg réttindi komandi
kynslóða skert með óviðunandi hætti, sérstaklega
þegar horft er til þess að ákvarðanir um tilurð samn-
ingsins og útfærslu hans hafa verið og eru teknar af
lokuðum hópi og almenningur hefur ekki haft að-
stöðu til að koma skoðunum sínum og athuga-
semdum á framfæri.
Þessi gagnrýni styrkist enn fremur þegar horft er til
þess að ýmis lykilákvæði í GATS-samningnum voru
skilin eftir ófrágengin og er vinnu við þau enn ekki
lokið. Hér er átt við greinar sem snúa að reglum á
heimamarkaði (domestic regulation), opinber innkaup
(public procurement) og styrki (subsidies). Það er ljóst
að þessar greinar eiga eftir að hafa úrslitaáhrif um
hvernig GATS-samningurinn verður túlkaður í heild
og þá ekki síst hvað varðar opinbera þjónustu. Því má
segja að hingað til hafi menn skrifað upp á allar
skuldbindingar varðandi viðskipti með þjónustu með
bundið fyrir augu. Hvernig menn hafa talið sér fært að
skrifa upp á nánast ævarandi skuldbindingar fýrir
land og þjóð meðan að svo er háttað er erfitt að skilja.
Annað sérkenni þessa samnings er að hann er
sívirkur og ágengur. Síaukin markaðsvæðing eða
progressive liberalization er sú lykilhugsun sem knýr
samninginn áfram. Það sem ekki náðist að fella undir
samninginn í þessari samningalotu á að ná fram í
þeirri næstu. Þau skilyrði sem ríkisstjórnir settu upp
við undirritun skuldbindingaskráa skulu hverfa
þaðan burt við fyrsta tækifæri. Út á það ganga yfir-
standandi samningaviðræður þar sem verið er að
skiptast á kröfum og tilboðum. Endanlegt markmið
GATS-samningins er því skýrt; að markaðsvæða
þjóðfélagið út í hörgul, og er þá opinber þjónusta ekki
undanskilin.
Þeir sem líta GATS-samninginn jákvæðum augum
hafa látið mikið með að hann sé sveigjanlegur og
lýðræðislegur þar sem hann sé svokallaður „bottom-
up“ samningur, sem þýðir að undir samninginn falli
ekki aðrir þjónustugeirar en þau sjálf ákveði. Þetta er
hins vegar ekki nema hálfsannleikur því GATS-samn-
ingurinn er sannarlega einnig „top-down“ samn-
ingur, ákveðin ákvæði hans ganga strax í gildi fyrir
alla þjónustu allra þeirra landa sem undirrita hann.
Alþjóðaviðskiptastofnunin hefur skipt allri þjón-
ustu upp í 12 meginflokka og styðst þar við svokallað
CPC-flokkunarkerfi Sameinuðu þjóðanna. Hver
þessara meginflokka skiptist síðan upp í fjölda
undirflokka. Af þessum 12 aðalflokkum hefur ísland
skrifað upp á skuldbindingar í einhverjum undir-
flokkanna í níu flokkum og býðst í yfirstandi
samningaviðræðum að bæta tveimur við. Undirflokk-
arnir níu eru: Business S., Construction and Related
Engineering, Financial S., Tourism and Travel related
S., Transport S., Communication S., Distribution S.,
Environmental S. og Recreational, Cultural and
Sporting S. Þeir þrír flokkar sem ísland hefur enn ekki
fellt einhverja þjónustu með einhverjum hætti undir
Markaðsaðgang og Þjóðlega meðferð eru: Educational
S., Health Related and Social S. og „Other Services not
included elsewhere".
36
BÓKASAFNIÐ 28. ÁRG. 2004