Læknaneminn - 01.04.1988, Page 45

sett fram kenning, þá fundnar
vísbendingar um hvar genið kunni
að vera staðsett á iitningi, vís-
bendingarnar staðfestar, gen
kortlagt og tekið að rannsaka afurðir
þess. í ljós kom að litningabút
vantaði á annað eintak þréttánda
litnings í þeim meðlimum ættanna
sem fengu retinoblastoma. Þegar
retino-blastoma æxli sem
mynduðustíættunum voru könnuð
fannst að þar hafði í flestum
tilvikum orðið úrfelling á
samsvarandi bút heila litningsins.
Álitið er að rb gen sé á þessum bút.
Talið er að til að retinoblastoma
myndist þurfi breytingu á báðum
eintökum rb gensins, þ.e. um er að
ræða víkjandi gen. I ættum er þegar
til staðar vöntun eða skemmd á einu
eintaki gensins og til að æxli
myndist þarf svipuð skemmd að
eiga sér stað á hinum litningnum
(2). Talið er að líkur fyrir því að
þetta eigi sér stað í a.m.k. einni
frumu í retinu arfbera gallaða
eintaksins séu meir en 90% (4). Af
þeim sökum er birting
sjúkdómsins með ríkjandi mynd
þótt genbreyting sjálf sé víkjandi.
í þeim tilvikum af retinoblastoma
sem ekki eiga sér stað í ættum er
um að ræða breytingu t.d.
stökkbreytingu og/eða úrfellingu á
báðum eintökum gensins. Á síðasta
ári birtust greinar þar sem greint
var frá einangrun á sjálfu rb geninu
og sýnt fram á margvíslegar
breytingar á því m.a. smá
úrfellingar í gallaða eintaki
gensins.
Þetta gen (rb) er dæmi um
svo kallað anti-onkógen. Það eru
gen sem skrá fyrir afurð sem talin er
bæla myndun ákveðins
krabbameins. Á 11. litningi ertalið
að finna megi anti-onkógen fyrir
Wilm’sæxli (2)ogá 1 .litningi fyrir
MEN 2A (7). Anti-onkógen koma
sennilega við sögu í fleiri en einni
æxlisgerð samanber það að
úrfellingar sjást á sama svæði og rb
genið er á í osteosarcomum (2).
Þótt hér á undan hafi að
mestu verið rætt urn úrfellingar og
stökkbreytingar sem orsakavalda
hefur mun fleiri breytingum verið
lýst. Hvað þekktast eru rannsóknir
á litningagerð og fjölda. Jafnvel
áður en vitað var að erfðaefni manna
væri fólgið í litningum var lýst
breytingum á þeim í
krabbameinum. Þekktast dæmi er
sennilega hinn svonefndi
Philadelphiulitningur sem er
tilfærsla (translocation) milli 9. og
22. litnings í chronic myelogenous
leukemiu (CML) sem fyrst var lýst
1960. Síðan þá hafa litningar verið
athugaðir í mörgum gerðum
krabbameina. Margar gerðir
litningabreytinga hafa sést m.a.
brotstaðir (breakpoints), tilfærslur
(translocations), umraðanir
(rearrangements), vöntun á litning
eða litningahluta (delations),
mögnun á genum eða
litningahlutum (gene amplifi-
cation; Double Minute og homo-
genous staining regions) og
breytingar á litningafjölda
(aneuploidy). Lengi vel var svo
farið að engar skýrar línur mátti
draga, en með endurbótum á þeirri
tækni sem beitt er við könnun
litninga hefur í nokkrum tilvikum
tekist að finna sérkennandi
breytingar, auk breytinga sem
finna má í fleiri en einni gerð. Talið
er að í meir en 90% krabbameina
finnist litningabreytingar. Hvernig
þessar litningabreytingar leiða til
krabbameins er ekki vitað með
vissu. Vitað er að þær geta virkjað
onkógen t.d. við tilfærslu, en einnig
er vitað að onkógen þurfa ekki að
virkjast eða taka þátt í ummyndun
þótt þau taki þátt í tilfærslum á
milli litninga. Hugsanlegt er að
litningabreytingar, t.d. tilfærslur,
geti myndað gena blendinga
tveggja eða fleiri gena sem skrái
afurð sem geti stuðlað að krabba-
meinsmyndun (16). Einseralgengt
að ákveðin úrfelling sjáist í ákveðnu
krabbameini sbr. retinoblastoma að
ofan (14).
Rannsóknir síðustu ára hafa
mjög beinst að þessum svæðum.
Framfarir í sameindaerfðafræði
hafa gert það að verkum að vitneskja
um eðli og orsakir arfgengra
sjúkdóma þ.á.m. krabbameina
hefur aukist mjög á síðastliðnum
árum. Tekist hefur að finna hvar
gen sjúkdóma eru staðsett á
litningum og í nokkrum tilvikum
hefur gen verið fundið, einangrað og
ráðið í hlutverk afurða þess. Hér
skiptir sennilega mestu máli
RFLP. RFLP er skammstöfun fyrir
restriction fragment lenght
polymorphism. Þegar DNA er
klippt með skerðiensími (restricted)
myndast DNA bútar (fragments) af
mismunandi lengd eftir fjölda og
staðsetningu skerðistaðaensíms. Ef
ákveðinn þreifi (probe) sýnir mikla
fjölbreytni (þ.e. margar
mismunandi gerðir) DNA búta er
sagt að hann hafi hátt RFLP.
Margar ástæður eru fyrir að RFLP
myndast t.d. stökkbreyting sem
gerir það að verkum að skerðiset
breytist þannig að ensím þekki það
ekki lengur. Oftast hefur þreifi
einungis tvær mismunandi gerðir,
en einstaka þreifar hafa mun fleiri
gerðir. Sérstaklega er ein ákveðin
gerð, svokallaðir minisatellit
þreifar, sem hefur hátt RFLP.
Minisatellite þreifar byggja á
kjarna endurtekinna raða sem er að
finna víða í erfðasafni manna.
LÆKNANEMINN 1/1988-41. árg.
43