Læknaneminn - 01.10.1991, Qupperneq 18

Oráð (delirium)
Steinar Guðmundsson læknanemi
Inngangur
Ein af fyrstu geðtruflunum sem lýst var í sögu
læknisfræðinnar má lesa um í blöðum Hippocratesar.
Maður að nafni Celsus tók að kalla þetta ástand
“delirium” á 1. öld e. Krist en Hippocrates kallaði það
“phrenitis”. Fyrir daga sýklalyfja var delirium tíður
fylgifiskur sýkinga. Líklega hefur nýgengi delirium
aukist á síðustu áratugum í hinum vestræna heimi en
á sama tíma hafa íbúar hans verið að eldast. Því miður
hefur delirium ekki verið rannsakað í hlutfalli við
aldur þess innan læknisfræðinnar og því margt enn á
huldu (7).
I Iðorðasafni lækna er delirium þýtt sem óráð,
æði eða rugl. Hef ég valið að nota nafnorðið óráð.
Skilgreining
Delirium eða óráð er nafn á heilkenni sem
einkennist af almennri vitsmunaskerðingu, skertri
athygli, minnkaðri meðvitund, aukinni eða minnkaðri
hreyfiþörf, og truflun á svefn-vöku ferlinu. Oráð
kemur fram skyndilega og stendur yfir í stuttan tíma,
venjulegaminnaen 1 mánuð. Einkenni heilkennisins
eru mis mikil eftir tíma sólarhrings og eru gjaman
mest áberandi að næturlagi. Þessir þættir
heilkennisins aðgreina það frá öðrum geðtruflunum
og endurspegla mjög víðtæka bráða heilabilun. Oráð
getur komið fyrir á hvaða aldri sem er en er lang-
algengast hjá öldruðum (8,9).
Faraldsfræði
Fáar faraldsfræðilegar rannsóknir hafa verið
gerðar á tíðni óráðs og tölur um nýgengi og algengi eru
mjög á reiki. Talið er að á almennum lyf- og
skurðlæknisdeildum sé tíðni óráðs 5-10% á hverjum
tíma (2,6). Bresk rannsókn sýndi að 35% 65 ára og
eldri fengu einkenni óráðs einhvern tíma í
sjúkrahúslegunni. I þeirri rannsókn kom fram að um
15% aldraðra sem innlagðir voru á almennar
Iyflæknisdeildir, voru með óráði við innlögn. Um
25-35% hinna sem taldir voru með fulla vitsmuni við
innlögn fengu óráð síðar í sjúkrahúslegunni (9).
Háar tíðnitölur eru ekki eina ástæðan fyrir
mikilvægi óráðs inni á sjúkrahúsum. Sjúkdómar eins
og hjartadrep, lungnabólga eða lyfjaeitrun lýsa sér oft
fyrst með óráði hjá öldruðum. Þannig getur það haft
alvarlegar afleiðingar og jafnvel dauða ef óráð er ekki
greint strax og einkenni þess koma fram. Mikil hætta
er á að sjúklingur skaði sjálfan sig. Æstur, ruglaður og
óttasleginn getur hann reynt að flýja og dottið og
brotið sig á flóttanum. Einnig er möguleiki að hann rífi
upp sauma eða dragi út nálar og þvagleggi. Slíkir
sjúklingar eru stundum meðhöndlaðir með chlór-
prómazíni sem getur valdið lágþrýstingi og sé brugðið
á það ráð að binda sjúkling niður getur það orsakað
blóðtappa í djúpbláæð eða lungnarek. (6,9). Auk þess
lengir óráð sjúkrahúslegu og þurfa þessir sjúklingar
mikla hjúkrun sem er kostnaðarsöm. Vegna þessa eru
fyrirbyggjandi aðgerðirgegn óráði mikilvægarog áað
hefja strax og grunur leikur á slíku (8,9). Þrátt fyrir
þessar staðreyndir er mjög algengt að menn missi af
16
LÆKNANEMINN 2 1991 44. árg.