Læknaneminn - 01.04.1997, Blaðsíða 31

Líkamsklukkan
og melatónín
Helgi Kristbjarnarson
Margir þættir í starfsemi líkamans breytast með tíma
sólarhringsins. Líkamshitinn hækkar eftir því sem líður
á daginn, en fellur í byrjun nætur og er lægstur um kl.
5 að nóttu. Algengt er að líkamshiti heilbrigðs manns
sveiflist frá 36,4°C til 37,6°C. Seyting ýmissa horm-
ona, t.d. cortisóls og adrenalíns, er einnig háð dægrum
og sama gildir um starfsemi nýrna. Þessar breytingar
eru óháðar því hvort maður vakir eða sefur og stjórnast
afklukku Iíkamans.
Suprachiasmatic kjarninn (SCN) í hypothalamus
rétt ofan við chiasma opticum er venjulega talinn vera
klulcka líkamans. Þegar þessi kjarni er eyðilagður rugl-
ast allir sólarhringsrythmar sem ekki stjórnast af ytri
þáttum. Þessi kjarni er nær eingöngu gerður úr frum-
um sem innihalda GABA og virðist þetta boðefni
gegna lykilhlutverki í stjórnun svefns og vöku. Vel
þekkt er að bensódíazepínlyf virka sem agonistar við
GABA, og kann það að vera skýringin á svæfandi verk-
un þeirra.
Reyndar er svona klukka til staðar í flestum lífverum,
jafnvel í jurtum. Blóm sem opna krónu sína á daginn
og loka á næturnar halda því áfram þótt þau séu höfð í
svarta myrkri. Fólk sem dvelur í myrkri eða þar sem
það fær enga vísbendingu um tíma, heldur áfram sólar-
hringsrythma sem þó er venjulega talinn vera um 25
klst.
STILLING LÍKAMSKLUKKUNNAR
Dægurvilla er það nefnt þegar líkamsklukkan er ekki
rétt stillt miðað við sólargang. Þeir sem ferðast yfir
marga lengdarbauga t.d. í flugi lenda gjarnan í dægur-
Helgi Kristbjarnarson er sérfrœðingur t geSHkningum og tauga-
lífeðlisfrœði og hefur um árabil stundað rannsóknir á svefni og
svefnsjúkdómum.
villu þegar þeir koma á áfangastað, og tekur noldcra
daga að endurstilla líkamsklukkuna. Athyglisvert er að
það tekur lengri tíma að jafna sig eftir ferð í austur en í
vestur, þ.e. að erfiðara er að flytja líkamsklukkuna fram
en aftur. Dægurvilla er einn af orsakaþáttum svefn-
leysis.
Það kallast hins vegar dægurskrið þegar líkamsklukk-
an gengur ekki rétt og er lengur en 24 klst. að fara einn
hring. Þeir sem eru haldnir þessum sjaldgæfa kvilla eiga
oft í tímabundnum erfiðleikum með svefn en þessir
erfiðleikar eru breytilegir frá einni viku til annarrar.
Þessi kvilli er þó nokkuð algengur hjá alblindu fólki, er
talinn hrjá um þriðjung þeirra.
Sólarhringssveiflan nefnist circadian rythmi (circa =
um, diem = dagur) en í líkamanum eru á ferli fleiri ryt-
hmar, bæði ultradian og infradian. Nafnið ultradian
vísar oftast til 90 mínútna sveiflu í starfsemi ósjálfráða
taugakerfisins og í skiptingu svefns milli draumsvefns
og djúpsvefns. Infradian rythmar eru tíðahringur kon-
unnar og árstíðasveifla í líkamsstarfsemi sem þó er
nokkuð umdeilt hvort er til staðar hjá mönnum.
SYFJA
Þreyta og syfja aukast ekki línulega með tímanum frá
því fólk svaf st'ðast, heldur er syfja háð tíma sólarhrings.
Þannig má búast við mestri þreytu og syfju (fatique)
um ld. 5 að nóttu, sem minnkar aftur með morgnin-
um, þótt fólk hvílist ekki. Skýringu á þessu má finna í
módeli Borbélys sem gerir ráð fyrir tveimur þáttum
„process S“ og „process C“ sem sameiginlega stjórna
svefni. S er viðsnúinn exponential ferill sem vex með
tímanum frá síðasta svefni og gæti verið magn óþekkts
efnis sem safnist fyrir í heila í vöku, en eyðist í svefni,
S fellur hratt þegar fólk sofnar. C er sínusferill sem Iík-
ist hitastigsbreytingu líkamans. Hann er lægstur um ld.
LÆKNANEMINN
29
1. tbl. 1997, 50. árg.