Úrval - 01.10.1967, Page 62

60
ÚRVAL
að það er svo, að þessi faðir og
upphafsmaður heimspekinnar, sem
á engan sinn jafningja í víðfeðmi
hugsunarinnar, á heldur engan sinn
jafningja í fögrum og sannfærandi
rithætti.
Það er sagt að Plato hafi brennt
kvæði sín, eftir að hann kynntist
Sókratesi fyrst, og í Lýðveldinu
lætur hann í ljósi mjög gagnrýn-
andi skoðanir á skáldum — en hann
gat samt ekki dulið, að hann var
sjálfur skáld. Hann réðist einnig á
Sofistana, þennan nýja hóp heim-
spekinga í Aþenu, sem vildu end-
urskoða allt og kenndu fólki, að
það skyldi ekki lengur virða hinar
gömlu hugmyndir, sem borg þeirra
var byggð á og skeleggar ræður og
fyndnar þversagnir löðuðu fólk að
þessum mönnum. Plato sjálfur bjó
samt yfir sömu hæfileikum og þess-
ir menn og notaði oft aðferðir þess-
ara óvina sinna.
Plato var dæmigerður Grikki,
sem elskaði kappræður með glæsi-
brag, líkt og þegar menn skylmast.
Hann hefði hæglega geta orðið
fremstur sofista eða hann hefði get-
að beint hæfileikum sínum og neytt
félagslegrar aðstöðu sinnar til að
gefa sig að stjórnmálum. Vinátta
hans og Sókratesar kom í veg fyrir
þetta og þó einkum fordæming Aþ-
eninga á Sókratesi og síðan dauði
hans er hann drakk hina eitruðu
veig.
Dauði Sókratesar olli hatri Platos
á Aþeningum og aðþensku lýðræði.
Hann olli einnig andlegri útlegð
Platos og einnig stuttu eftir dauða
Sókratesar raunverulegri útlegð í
Megra.
Þetta orsakaði brennandi hatur á
hinum fljótfengnu og yfirborðs-
kenndu hyggindum sófistanna, en
það sem meira var um vert, var
það, að þessir atburðir urðu til að
veita honum styrk til hinna miklu
verka sinna á sviði rannsóknar á
eðli allra hluta.
Sókrates var andstæða Platos.
Hann var af alþýðufólki og alþýðu-
maður, líkastur fátækum munki,
sem byggði kenningar sínar á spurn-
ingum og gagnspurningum, hafði
tilhneigingu til að gera skáldskap
hlægilegan og jafnframt mælsku og
háspeki, en í öllu þessu var höfð-
inginn Plato meistari. Sókrates, sem
hélt því fram, að sinn eini vísdómur
væri sá, að hann gerði sér grein
fyrir að hann vissi ekki, þegar aðr-
ir menn héldu fyrir víst að þeir
vissu allt, og hann gekk um og
spurði einfaldra spurninga og not-
aði málfar og líkingar úr hinu dag-
lega málfari á markaðstorginu. Það
má segja, að verk Platos séu hin
einfalda kenning Sókratesar flutt
okkur og skýrð af þeim manni, sem
átti engan sinn jafningja í samtím-
anum. Jafnframt því sem hann var
ástríðufullur lærisveinn Sókratesar
varðveitti hann sitt upprunalega
eðli, hugsun og veraldarhyggindi
þess höfðingsdóms, sem hann var
borinn í. Beztu verk hans fela í sér
alhliða hugsun, eins og hún getur
orðið glæsilegast samsett, samfara
vitund þess og þörf að láta hugsun-
ina leiða til einhvers jákvæðs, en
láta sér ekki nægja skarplegar rök-
ræður eða sannfærandi búning hug-
myndanna.
Sókrates og Plato lifðu á blóma-