Skógræktarritið - 15.05.2002, Side 54

sauðfjáreigenda til að beita og
ofbeita land eins og þeim sýnist.
Tafla 3.
Margar vísur hafa verið
ortar um smalamennsku.
Má þar nefna „Siggi var
úti með ærnar í haga"
eftir Jónas Jónasson frá
Hrafnagili og „Smala-
drenginn" („Leikið, lömb,
í kringum / lítinn smala-
dreng.") eftir Steingrím
Thorsteinsson. Og til
hvers sátu þeir Siggi og
smaladrengurinn yfir
sauðkindum? Það var til
þess að Sigga litla systir
mín gæti mjólkað þær í
ofurlitla fötu!
Þetta er meðal annars réttlætt
með því að sauðkindin hafi
haldið lffi í þjóðinni í gegnum
aldirnar.
Auðvitað er það rétt að eldgos
og harðindaár bættu ekki úr skák,
enda er eldgosajarðvegur
viðkvæmur fyrir ofbeit og
uppblæstri.33'35 Þeir eru
sennilega ekki margir sem bera á
móti því að fyrir landnám hafi
það komið fyrir, svona annað
slagið, að veður gerðust válynd.
Það dugði þó ekki til að eyða
skógum landsins.
Fyrir landnám kom það að
sjálfsögðu fyrir að jarðeldar tóku
að brenna og hraun að renna yfir
gróið land. Hraunrennsli valda að
öllu jöfnu aðeins staðbundnum
áhrifum, en öskufall getur dreifst
víða. Ekki trúa menn því að
öskufall hafi verið minna í eld-
gosum fyrir landnám en seinna
varð. Reyndar sýna jarðvegssýni
að öskulögin eru að jafnaði
stærri og þykkari fyrir landnám en
eftir.39 Þess finnast dæmi að
eldgos hafi lagt heilu byggðirnar í
eyði á íslandi. Hekla gamla hefur
verið einna afkastamest í þeim
efnum. Þrátt fyrir það eru
stærstu skógarleifarnar í Rangár-
vallasýslu einmitt að finna í
nágrenni við Heklu, t.d. við
Galtalæk og f nágrenni við
eldfjallið Kötlu, t.d. í Þórsmörk.
Vöxtulega skóga má einnig finna
undir eldfjallinu Öræfajökli í
landi Skaftafells f Öræfum.
Jarðfræðingurinn Þorleifur
Einarsson44 hefur skrifað um
hvað það er sem lagst hefur á
sveif eyðileggingar á gróðri og
jarðvegi íslands. Hann nefnir
skógarhögg forfeðra okkar og að:
„Kvikfjárrækt hérlendis hefur
löngum verið stunduð sem
rányrkja"44;bl5-275 sem helstu
ástæðurnar. Skógar náðu sér
eftir öskugosin fyrir landnám
með meiri hraða en eftir nokkurt
sögulegt gos. Það gerðist án
þess að land blési upp, nema á
afmörkuðum svæðum. Þetta sést
t.d. þegar jarðvegsþykknun á
milli aldursgreindra öskulaga er
skoðuð39 og á áfoki og frjógrein-
ingum í mýrum.44 Fyrir landnám
náði land að gróa upp í kjölfar
eldgosa. Munurinn er sá að þá
var eðlilegt fræfall af blómlegu
og skógi vöxnu landi og engum
spendýrum var beitt á
nýgræðinginn. Landið gat því
sjálft grætt foldarsárin.
Að meðaltali lækkar hiti með
aukinni hæð um 0,67°C á hverja
100 metra.32 Ef hlýindakafli varð
fyrir landnám, þannig að
meðalhitinn hafi farið tæpa 1
gráðu upp fyrir meðaltalið á um
15-20 ára tímabili, þá hefur það
gefið skóginum tækifæri til að
færa sig upp í fjallshlíðarnar um
hátt í 100 metra. Skógurinn getur
síðan haldið sjálfum sér við með
rótarskotum jafnvel þó að það
kólni aftur, því sýnt hefur verið
fram á hærri meðalhita á skýldu
svæði en óskýldu.29 Skógurinn og
skjólið minnka vindhraðann og
bæði hámarks loft- og jarðvegs-
hiti eykst vegna minni upp-
gufunar og minni loftskipta við
kaldari loftmassa. Hámarkshiti á
skýldu svæði er um 1-2°C hærri
en á óskýldu. Það auðveldar
gróðrinum að nýta sér vatn og
næringu sem leiðir til aukins þols
gegn skakkaföllum. Varasamt
getur reynst að raska slíku
jafnvægi. Þegar skógurinn er
farinn af svæðinu versna öll
lífsskilyrði vegna staðbundinnar
kólnunar og það getur tekið aldir
þar til skógurinn fær annað
tækifæri til að færa sig aftur upp f
hlíðarnar. Það tækifæri glatast ef
beitarálag er of mikið. Örnefni
benda til fornra skóga í meira en
500 m hæð y.s.24 Þeir gætu hafa
orðið til og haldist við á þennan
hátt. Því má gera ráð fyrir að
skógarmörk við landnám hafi
víða verið hærra til fjalla en
margur hyggur. Beitin hefur
pressað þau niður eftir hlíðunum
og gerir það enn.
Talið er að við landnám hafi
verið hlýindakafli. Veðurvarþá
lfkt því er var á árunum 1920-
1964, en á miðöldum var
kuldaskeið32 sem að sjálfsögðu
hefur veikt viðnám gróðurs.
Það verður að hafa f huga að
eldgos og vond veður eru
eðlilegur hluti náttúrunnar, sem
enginn mannlegur máttur getur
gert nokkurn skapaðan hlut við.
Maðurinn getur hins vegar stýrt
búfjárbeitinni, ef hann vill og
hefur kjark til. Borgþór
Magnússon og Sigurður H.
Magnússon7 hafa bent á að
landnýting ræður miklu um
viðnám jarðvegs gegn áhrifum
náttúruafla. Því viðkvæmara sem
vistkerfið er, þeim mun minni
nýtingu þolir það. Beitin veikir
viðnám gróðurs gegn áföllum
eins og kólnandi veðurfari og
gjóskufalli.33 Það er augljóst að
52
SKÓGRÆKTARRITIÐ 2002