Skógræktarritið - 15.05.2002, Síða 53

eða meiri, og varðar það fjörbaugsgarð.
En efkúgildis skaði verðureða meiri,
þá varðar skóggangur jpótt fiinn hafi
eigi lýriti varið landið".}9: bis 297
Fjörbaugsgarður er þriggja ára
útlegð en skóggangur er ævilöng
útskúfun úr þjóðfélaginu.
Magnús konungur lagabætir
stóð fyrir því að Jónsbók var
lögtekin á fslandi á 13. öld. f
landsleigubálki Jónsbókar eru
ákvæði sem eiga að stemma
stigu við beit á landi annarra.
Eru þau nokkuð samhljóða
Grágás. í 16. kafla segirm.a.:
„Hvergi á maðr at bæta fgrir
hagabeit nema lögfest sé, nema hann
láti reka at landi eða í land hins, svá at
hann vildi at hagi hins beittist. Þá bæti
fyrir skaða ... þeim er gras á, ok svá ef
hann varðar minnr við, þar er lögfest
er, en fyrr var skilt, ok svá ef hann fær
eigi þann mann til hirðis at
skynsömum mönnum virðist at vel
megi gceta ef hann vill."52
Með öðrum orðum: Það á að
þæta fyrir þeit á landi sem er
lögfest eign annarra. Rétt er að
taka fram að þessi ákvæði
Jónsbókar eru enn í gildi, þótt
víða vanti upp á að þeim sé
framfylgt!
Fram á nýliðna öld voru
stundaðar fráfærur. Ærnar voru
ýmist í heimahögum eða f
svokölluðum seljum. f seljum var
mjólkað og unnið úr mjólkinni.3
Að sjálfsögðu þurfti að sitja yfir
fé á meðan ærnar voru mjólkaðar
kvölds og morgna, hvort sem þær
voru í seljum eða heimahögum.
Því þurfti smali að fylgja öllum
mylkám. Þá takmarkaðist lausa-
gangan við það geldfé sem var að
jafnaði rekið á fjall. Lengst af
virðist engum manni hafa dottið í
hug að beita á land annarra,
enda bannað að beita á land
nágranna sinna. Slfkir menn hafa
verið kallaðir búskussar. Þegar
setið var yfir fé, þá var því ekki
beitt á land nágrannanna. Þess
sjást merki enn í dag. Nú má oft
sjá hvar landamerkin hafa verið
með því að bera saman gróður
beggja vegna vatnsfalla.
Stundum er allur skógur horfinn
en landið misvel gróið vegna
ofbeitarinnar, þótt áratugir séu
síðan að beitinni var jafnað á
svæðinu.
Eftir að fé fór að fjölga um
miðja 19. öld var í auknum mæli
farið að hafa fé í heimahögum.
Menn virðast þá hafa gleymt
hinum fornu lagaákvæðum.
Sumir halda því reyndar fram að
þegar fé var á nánast öllum
bæjum, þá hafi fé ekki blandast
mikið saman. Féð á næstu
bæjum hafi myndað einskonar
vegg. Það hafi því í raun verið á
sinni heimajörð, hvort sem því
fylgdi smali eður ei.30
Misjafnt er hvenær fráfærur
lögðust af á íslandi og stjórnlaus
lausaganga hófst. Fer það eftir
landshlutum, sveitum og
einstökum bæjum. Almennt má
segja að í kringum fyrra strfð hafi
menn hætt að mjólka ær í kvíum,
en sumstaðar ekki fyrr en eftir
seinna strfð. Kristján Bersi
Ólafsson,30 sem seinna varð
skólameistari Flensborgarskóla í
Hafnarfirði, var síðasti smalinn á
íslandi og sat yfir fé á Kirkjubóli í
Bjarnardal í Önundarfirði allt til
ársins 1951. Það má þvf ljóst
vera að stjórnlaus lausaganga á
láglendi eins og nú tfðkast er
tiltölulega nýtt fyrirbæri f
íslenskri beitarsögu.
Veðurfar og náttúruhamfarir
Nú er það svo að við búum í
harðbýlu landi. Þeir hafa verið til
sem halda þvf fram að núverandi
ástand þess sé bæði eðlilegt og
náttúrulegt. Þeir telja að rofið
stafi fyrst og fremst af eldgosum
og vondum veðrum. Þvf sé
ómaklega að blessaðri sauð-
kindinni vegið þegar hún er á
einhvern hátt bendluð við ástand
landsins (sjá myndir). Sumir
telja sauðfjárbúskap svo þjóðlega
iðju að í engu megi skerða rétt
Mynd 5: Klónar af birki.
Þessi birkitré virðast hafa endurnýjað sig með rótarskotum. Nú má sjá þarna nokkra
klóna af birki, með mismunandi stofna, laufgunartíma, haustliti og hæð. Til vinstri
má sjá einn eða tvo klóna af lágvöxnu birki sem enn er ekki komið í haustliti, í
miðið er klónn af birki með rauða haustliti en til hægri má sjá hávaxnari klón með
gula haustliti. Upphaflegu stofnarnir eru sjálfsagt löngu horfnir en of mikil
sauðfjárbeit hefði komið í veg fyrir þessa endurnýjun. Mynd: Sig.A.
SKÓGRÆKTARRITIÐ 2002
51