Tíðindi Prestafélags hins forna Hólastiftis - 01.01.1984, Qupperneq 33

PRESTAFÉLAGS HINS KORNA HÓLASTIFTIS
37
Herra Olafur Hjaltason
fyrsti lúterski biskupinn á Hólum
Hljótt hefur löngum verið um minningu Ólafs biskups Hjaltasonar. Hann
galt þess að vera eftirmaður Jóns Arasonar og forveri Guðbrands Þorláks-
sonar. Ólafur var biskup á Hólum á árunum 1552 til 1569, fyrstur biskupa í
lúterskum sið. Hann var fæddur um aldamótin 1500 og vígðist prestur
aðeins 17 vetra gamall. Varð hann handgenginn biskupunum, Gottskálk
Nikulássyni og Jóni Arasyni, einkum þeim síðarnefnda. Þegar Jón fór utan
til biskupsvígslu, var síra Ólafur Hjaltason með honum, enda vel kunnugur
i Noregi þar sem hann hafði numið að tilhlutan Gottskálks. Er það til marks
um dálæti Jóns Arasonar á Ólafi, því biskupsefni höfðu jafnan þá presta
með sér, er þeir héldu utan til vígslu, sem þeim voru nákomnir eða þeir
töldu besta vini sína. Síra Ólafur var þriðjung ævi sinnar trúnaðarmaður
eins atkvæðamesta biskups á landi hér. Það ætti að sýna og sanna, að hann
hafi verið vitur maður og traustur. Árið 1539 veitti Jón biskup honum
Laufás við Eyjafjörð.
Svo fór, að síra Ólafur hreifst af kenningum Marteins Lúters og gerðist
gagnrýninn á ýmsa siði kaþólskra manna og bannaði þá jafnvel, m.a. ákall
á heilaga menn, krossburð og krossgöngur. Leiddi það til þess, að fornvinur
hans, Jón biskup Arason, bannfærði hann í Laufáskirkju i viðurvist 12
klerka á öndverðu ári 1550. Þar var sira Ólafur dæmdur af embætti og
andlegri stétt, en hann færði fram skriflega vörn samkvæmt kenningu
Lúters. Að gengnum dóminum á sira Ólafur að hafa verið færður úr
prestsskrúða sínum til tákns um, að hann væri afhelgaður vígslu sinni og
hrundið út úr kirkjunni. Festist fótur hans þá í dyragættinni og laskaðist
svo, að hann bar þess menjar til dauðadags. Varð síra Ólafur að flýja hið
bráðasta frá Laufási og hélt á laun suður um hálendið og komst siðan utan
með hjálp góðra vina.
Þegar biskupssaga Ólafs er könnuð, þá kemur i ljós, að við siðaskiptin
lagði hann grundvöllinn að starfi lúterskrar kirkju í Hólastifti. Mun þáttur
hans að undirbúningi menningarumsvifa Guðbrands Þorlákssonar hafa
verið veigameiri en menn hafa löngum ætlað. Hann var trúrembætti sínu á
erfiðu mótunarskeiði nýs siðar, en hirti aldrei um eigin hag og lést því
snauður og slitinn i janúar árið 1569.
Eftirmenn hans á biskupsstóli sinntu lítt um að halda á loft og heiðra
minningu þessa hógværa, ættsmáa en gáfaða biskups, sem var vígður
prestur af Gottskálk hinum grimma, en siðar bannsunginn af Jóni Arasyni
og átti þá eftir sem biskup að veita Guðbrandi Þorlákssyni prestsvígslu.
Hann var maður tveggja tima og ólikra siða, en stóðst þá þolraun með
hljóðlátri reisn. B.G.