Helgarpósturinn - 15.10.1987, Blaðsíða 10

VETTVANGUR
HELGARPÓSTURINN
Ritstjórar: Halldór Halldórsson, Helgi Már Arthursson
Ritstjórnarfuíltrúi: Egill Helgason
Blaðamenn: Anna Kristine Magnúsdóttir, Friðrik Þór Guðmundsson,
Gunnar Smári Egilsson, Jónína Leósdóttir, Kristján
Kristjánsson, Sigríður H. Gunnarsdóttir
Prófarkir: Sigríður H. Gunnarsdóttir
Ljósmyndir: Jim Smart
Útlit: Jón Óskar
Framkvæmdastjóri: Hákon Hákonarson
Skrifstofustjóri: Garðar Jensson
Auglýsingastjóri: Hinrik Gunnar Hilmarsson
Auglýsingar: Bergþóra Sigurbjörnsdóttir, Sigurrós Kristinsdóttir
Dreifing: Garðar Jensson, Guðrún Geirsdóttir
Afgreiðsla: Bryndís Hilmarsdóttir
Sendingar: Ástríður Helga Jónsdóttir
Ritstjórn og auglýsingar eru í Ármúla 36, Reykjavík, sími 68-15-11. Afgreiðsla og
skrifstofa eru í Ármúla 36, sími 68-15-11
Útgefandi: Goðgá hf.
Setning og umbrot: Leturval sf.
Prentun: Blaðaprent hf.
Nýir misgengishópar
Á síðustu stundu tók ríkisstjórn upp væntanlegt fjár-
lagafrumvarp og lagði fyrir Álþingi. í frumvarpinu er
gert ráð fyrir niðurskurði, skattahækkun og hallalausum
fjárlögum, sem þykir mikils um vert. Frumvarpið er
kreppufrumvarp og ætlað að slá á þenslu í þjóðfélaginu.
Því er ætlað að draga úr erlendum lánum auk þess sem
gert er ráð fyrir að niðurstaðan verði minni halli á við-
skiptum við útlönd en áður var út reiknað.
Hátt vaxtastig í landinu — sennilega það hæsta á Vest-
urlöndum — er ótvírætt merki þess að það er vöntun á
fé í hagkerfinu. Og vextir hafa tekið flug upp á við síðustu
mánuði. Meðalvextir útgefnir af Seðlabanka íslands hafa
t.a.m. hækkað um 80—90% á síðustu tíu mánuðum,
dráttarvextir um 60% og þannig mætti lengi telja. Við
þetta bætist möguleikinn á að aðhaldsaðgerðir ríkis-
stjórnar Þorsteins Pálssonar, sem svo eru kallaðar, muni
gera fé ennþá dýrara og að vextir muni hækka frekkar.
Vaxtahækkun dregur að öllum líkindum úr neyslu þess
hluta almennings sem e.t.v. fleytir sér áfram á lánum, en
það er engin trygging fyrir því að þjónustugreinar
atvinnulífsins velti ekki áfram háum fjármagnskostnaði
út í verðlagið. Það er raunar allt eins Iíklegt að takmark-
aður aðgangur í erlent lánsfé auki eftirspurn eftir inn-
lendu lánsfé og ýti undir frekari vaxtahækkun.
Nú heyrir það sennilega til undantekninga að launa-
menn fjármagni heimilishald, eða neyslu, með dýrum
lánum, en einn þáttur í rekáíri sumra heimila er rekinn
á háum lánum. Það er húsnæðisþáttur heimilisrekstrar.
Og hér skiptir vaxtastefna stjórnvalda miklu máli. Vitað
er að félagsmálaráðherra undirbýr nú frumvarp til breyt-
inga á lögum um húsnæðislán. Vitað er að í þeim breyt-
ingatillögum eru menn að tala um verulega vaxtahækk-
un á húsnæðislánum — jafnvel aftur í tímann. Og það er
einmitt á þessum punkti sem aðhaldsaðgerðir og vaxta-
stefnan hitta almenning í bakið. í fljótu bragði virðist
ríkisstjórnin vera að búa til nýja „misgengishópa" úti á
húsnæðismarkaðinum. Það ræðst vitaskuld af frumvarp-
inu sem félagsmálaráðherra leggur fram um húsnæðis-
lánakerfið á næstu dögum, en þegar húsnæðismál eru
skoðuð í samhengi við vaxtastefnu og ný fjárlög má
reikna með enn einum óleysanlegum húsnæðis-
hnútnum.
Bankar á refilstigum
Það er gömul saga og ný að aldraðir eiga talsvert spari-
fé á almennum sparisjóðsbókum. Þessir reikningar bera
lága vexti, lægri vexti en verðbólgan mælist. Það fé sem
bankarnir taka að láni hjá almenningi á þessum lágu
vöxtum lána þeir út á vöxtum sem liggja langt yfir verð-
bólgu. í Helgarpóstinum í dag er fjallað um þennan þátt
í rekstri banka. Niðurstaðan er sú í stuttu máli, að bank-
arnir hafa af þessum tryggu viðskiptavinum sínum
milljarð á ári og er það tvöfalt hærri upphæð en rekstrar-
afgangur bankanna var á síðasta ári. Bankastjórarnir
sem talað er við af þessu tilefni eru allir fremur leidir
vegna þessara hluta, en sjá ekki hvernig breyta má
ástandinu.
Það er í þessu sambandi rétt að benda Seðlabanka-
stjórum og viðskiptaráðherra lýðveldisins á að enn eru
lög í landinu, t.d. Olafslög — sett snemma árs 1979 — þar
sem gert er ráð fyrir því að raunvextir séu gildandi. Og
enda þótt bankar telji sig sleppa framhjá þeim lögum
með því að bjóða gullna trompreikninga, þá stendur eftir
að þeir sniðganga anda Ólafslaga. Og ef lögin halda ekki
þá verður að breyta þeim. Það er ekki bannað með lög-
um að breyta lögum. Eða ætla nefndir ábyrgðaraðilar
bankakerfisins að horfa upp á það þegjandi að þeir
stundi þessi viðskipti áfram?
10 HELGARPÓSTURINN
sápuóperum, fratmat, Gunsmoke
og Bonanza. Kannski var þetta bara
öfund þeirra sem ekki komust í kjöt-
katlana í Viking Club og Andrews
Theater, heldur máttu lifa við
harmonikkumúsík og ungmenna-
félagsanda. En núorðið þætti sá ís-
lendingur meira en lítið skrítinn
sem teldi sig hafa eitthvað að sækja
á Beisinn sem hann fær ekki í alls-
nægtunum í Reykjavík. Það hafa
orðið endaskipti á hlut landans og
kanans; hnípnir og umkomulausir
Texaspiltar á frívakt flökta eins og
skuggar um Laugaveginn með
flóttablik í augum. Við þeim hlær
enginn kvenmaður lengur. Þeir eiga
enga Kringlu á Vellinum. Það er
ekki nema Geir R. Andersen sem á
Sturladir af poppi
Það er búið að skera upp herör
gegn poppi og líklega bara spurt um
það hvenær hatursmenn þessarar
tegundar af músík bindast samtök-
um, gera breiðfylkingu og fara í
krossferð. Og þá mega popparar
þessa lands fara að vara sig, því það
eru engir aukvisar sem verða æði
hornóttir þegar þeir heyra óm af
poppmúsík.
Nei, þarna er til dæmis Árni
Björnsson þjóðháttafræðingur, og
er þeirrar fullvissu að ’68-kynslóðin
margumtalaða hafi aldrei verið til
og hefur verið meinlega við popp
allar götur síðan sonur hans, rit-
stjórnarfulltrúi á Þjóðviljanum, og
félagar hans, upprennandi stofu-
kommar, áttu Bob Dylan og Jimi
Hendrix að æskuvinum. I staðinn
fyrir að banka geðvonskulega í þil
og skipa þeim félögum að skrúfa
fyrir háreystina fór Árni að skrifa í
blöðin með þá kenningu að leiðar-
ljósi að poppið væri ópíum ungs
fólks á tuttugustu öld; uppsteytur
æskulýðsins ekki nema söngur og
spilerí, plötuhlustun og hljómleika-
fár. Og, segir Árni í nýlegri grein í
tímaritinu Mannlífi: „í þessu fékk
fólk útrás fyrir mótþróahneigð og
jafnvel einlæga löngun til að breyta
og bæta heiminn. En sú viðleitni
komst aldrei á alvarlegra stig, því að
orkan og tíminn fór að mestu í eitt
eilífðarinnar hringsól eftir nýjum
poppvindi, uns allur vindur var úr
fólkinu."
„Markaðurinn," segir Árni, lagði
línurnar af „alkunnu fésýslunæmi,
með því að virkja mótþróahneigð
æskufólks í sína þágu .. . Það var
átakanlegt, að efnilegt vinstra fólk
skyldi verða svo hugfangið af um-
ræddri markaðsblekkingu, að
margir hafa enn ekki losnað við
hana. Alvarlegast var þó, þegar
vinstri menn gerðu einstakar popp-
stjörnur að andlegum leiðtogum
sínum."
Segir Árni og telur fráleitt að
markaðsöflin séu blind, heidur ætl-
ar þeim bæði skynsemi og vit.
Nú er það samt Tíminn sem slæst
hvað heiftarlegast gegn poppbrjál-
æðinu. Uppruna sínum trúr er Tím-
inn náttúrlega ekki díalektískur í
þungum áfellisdómum sínum, líkt
og Arni, heldur eru viðhorfin þjóð-
ræknisleg og eiginlega í rökréttu
framhaldi af sjálfstæðisbaráttunni,
Passíusálmunum, Fjölni og fjögurra
alda formyrkvun islands. Eða reis
ekki upp biskup á Islandi „sem hafði
þann metnað til að bera að hann lét
þýða biblíuna á íslensku" á tíma
engrar fjölmiðlunar „þegar hvergi
heyrðist í Stevie Wonder og kven-
sköss á borð við Tinu Turner voru
fjarlægur grunur í svörtustu myrk-
viðum Afríku"?
Um tíma þótti það góð og gild
skoðun að suðurnesjamenn væru
óæðstur kynstofn á íslandi, einfald-
lega vegna þess að þeir lifðu stein-
kast frá Keflavíkurbeisnum og öll-
um þeim óbeislaða kúltúr sem hon-
um fylgdi: dósagosi, poppmúsík,
ennþá þá hugsjón að skrúfa aftur frá
kanasjónvarpinu.
En samkvæmt höfundi Tímabréfs
erum við samt ekki enn búin að bíta
úr nálinni með lágkúltúrinn af
Keflavíkurflugvelli. Poppforstjórar
útvarps- og sjónvarpsstöðva hafa
óskiptir heigað sig þeim anda sem
forðum ríkti æðstur á Suðurnesjum.
Afleiðingarnar eru auðvitað óskap-
legar: gamalt fólk fær ekki að deyja
í friði á spítulum fyrir poppi, poppið
smýgur alls staðar í merg og bein,
það er popp í leigubílum, strætis-
vögnum, á veitingahúsum og jafn-
vel á lesstofu Landsbókasafnsins.
Upp úr poppinu vaxa svo kynslóðir
eftir kynslóðir af þroskaheftu ís-
lensku æskufólki.
Eða hvað segir ekki Tíminn:
„Ensku textarnir, ópin, stunurnar
og skruðningarnir eru þá orðnir það
veganesti, sem æskufólk á greiðast-
an aðgang að. Þótt útvarpsstöðvarn-
ar séu ekki orðnar gamlar hafa ein-
staka aðilar orðið sér úti um þetta
veganesti sem nú eru komnir um
fimmtugt og láta engan bilbug á sér
finna. Þeir eru ekki viðmælandi um
neitt nema poppmúsík. Þetta gamla
popplið, sem ekki virðist hafa haft
tök á því að fullorðnast, bendir
nokkuð til þess sem koma skal, þeg-
ar útvarpsstöðvakynslóðirnar fara
að fullorðnast. Þá verður um að
ræða stóran hluta þjóðarinnar sem
veit meira um Tinu Turner en for-
seta lýðveldisins."
Egill Helgason
Fjölmidlafrelsi
eða réttur til að troða fólki um tær
Hvert er vinsælasta fréttaefnið?
Uppljóstranir um hneykslanlegt
athæfi einstaklinga. Hvert er hlut-
verk frjálsra fréttamiðla? Er það sala
á vinsælu fréttaefni eða kannski
eitthvað annað?
Barátta fyrir lýðræði er fyrst og
fremst barátta fyrir tjáningarfrelsi
og barátta fyrir tjáningarfrelsi er
barátta fyrir frjálsum fjölmiðlum en
ég lít á fréttamiðla sem hiuta þeirra.
Frjálsir fréttamiðlar eru því mæli-
kvarði á frelsi manna. Áhrif frétta-
miðla eru gífurleg og fara vaxandi.
Kurt Vonnegut lýsti í fyrirlestri
fyrir skömmu hve risavaxnar breyt-
ingar hafa orðið í fjölmiðlamálum á
þessari öld. Faðir Vonneguts átti 20
bækur. Þetta var þegar ekki var til
sjónvarp, varla til útvarp og dagblöð
fá. Á því sér maður hve stóran sess
efni hverrar bókar hefur skipað í lífi
þessa manns.
Venjulegur íslendingur les líklega
tvö dagblöð á dag og a.m.k. eitt
tímarit á mánuði, horfir á eina
leikna mynd auk frétta og fræðslu-
þátta daglega o.s.frv. Við innbyrð-
um vikulega álíka mikið af frásögn-
um í fjölmiðlum og faðir Vonneguts
eða afar okkar innbyrtu á heilli ævi.
Við sem erum á fimmtugsaldri
berum tvíræðar tilfinningar í brjósti
hvað fréttamiðla varðar. Við þekkj-
um vel harðstýrða fréttamiðla þar
sem ritskoðun var beitt óvægilega
og engar skoðanir leyfðar sem ekki
pössuðu í kramið. Við upplifðum
líka þá stórkostlegu hluti sem gerð-
ust á sjöunda og áttunda áratugnum
og voru verk fréttamiðla.
Ráðamenn, harðstjórar, hags-
munaverðir og allir þeir sem hag-
nýta sér upplýsingaskort almennings
vanmátu fjölmiðlabreytinguna eftir
stríð. Á þessum árum fóru frétta-
miðlar fram úr björtustu vonum
þeirra sem á horfðu. Fréttamiðlar
komu mönnum í eða úr fangelsi,
þeir drógu aðgerðir valdhafa í efa,
þeir beindu athygli okkar að hörm-
ungum stríðs, að kúgun, að sóun og
spillingu.
Eru fréttamiðlar of áhrifamiklir?
Frá sjónarhóli ritstjóra eflaust ekki,
en trúlega eru þó margir sem finnst
áhrif þeirra mikil og oft vafasöm.
Hvar eru mörkin á milli uppljóstr-
ana um mikilvæg mál og tilgangs-
lausrar hnýsni í einkahagi fólks. Það
er erfitt að draga þau mörk oft á tíð-
um, en það er auðveldara að svara
spurningunni um það hvort frétta-
mennska er sala á vinsælu frétta-
efni, því það á hún ekki að vera.
Fréttamiðlar eiga að vera gagnrýnir
á allt og alla, líka sjálfa sig. Sala á
vinsælu fréttaefni er sölumennska,
en ekki blaðamennska, og það er
regindjúp á milli þess að sýna hlut-
ina í sínu besta ljósi og að sýna þá í
sínu rétta ljósi.
Sú tegund upplýsingar sem frétta-
miðlar eiga að beita veldur þeim
líka mestum vandræðum og erfið-
leikum. Frelsið er vandmeðfarið.
í nokkuð þvældum dægurlaga-
texta segir að frelsi sé bara fínt orð
fyrir þær aðstæður þegar þú hefur
engu að tapa. Samkvæmt því ert þú
alfrjáls þegar þú þarft ekki að taka
tillit til eins eða neins, hvorki hjá þér
sjálfum eða öðrum.
Þetta tæra frelsi er hrollvekjandi
og ægilegt. Það er grimmt. Maður-
inn er grimmur vegna þess að hann
skynjar mun á góðu og illu. Skynjun
góðs og ills gerir honum líka kleift
að sýna tillitssemi.
Vandi og erfiðleikar frjálsra frétta-
miðla felast í því að segja sannleik-
ann án tillits til afleiðinganna fyrir
sig eða aðra, en sýna jafnframt ein-
staklingum og tilfinningum þeirra
sanngjarna tillitssemi.
Fréttamiðlar eiga að vera þras-
gjarnir, þrjóskir, hnýsnir og gagn-
rýnir.
Fréttamiðlar mega ekki taka
meira tillit til sjálfra sín en annarra,
sölumennska er ekki blaða-
mennska.
Fréttamiðlar eiga ekki að hafa yfir
sér nema einn dómstól, sem er al-
mennirigsálitið.
Fréttamiðlar geta aldrei náð rétti
sínum gagnvart upplýsendum sín-
um þar eð það þýddi brot á trúnaði.
Finnist okkur frjálsir fréttamiðlar
neikvæðir og þrasgjarnir eigum við
að reyna að ímynda okkur hinn
kostinn. „ ,, „ ...,
Stefan Benediktsson