Helgarpósturinn - 15.10.1987, Blaðsíða 23

HVAÐ HEITIR BOKIN?
— góðir, slæmir, tilgerðarlegir og látlausir bókartitlar
Halldór Laxness er mestur rithöf-
undur á íslandi. Þaö er líklega óum-
deilt. En Halldór hefur ekki bara
haft lag á þuí aö skrifa bœkur, hann
hefur líka kunnaö öörum betur aö
velja þeim nöfn. Titlarnir sem Hall-
dór velur bókum sínum eru ekki ein-
ungis blátt áfram og snjallir, heldur
eru titill og bók oftastnœr eins og
órofa heild — eöa getur nokkur
ímyndað sér aö Sjálfstætt fólk heiti
neitt annaö en Sjálfstætt fólk. Hiö
sama má segja um íslandsklukk-
una, Atómstöðina, Paradísarheimt,
Kristnihald undir Jökli; titlarnir
ríma fagurlega við efni bókanna og
fanga anda þeirra. Og ekki var Hall-
dóri Laxness síöur lagiö að skíra
einstaka bókarhluta: Þú vínviður
hreini, Fuglinn í fjörunni, Hús
skáldsins, Höll sumarlandsins, Feg-
urð himinsins.
Það er svosem ekki hægt að gera
bókartitlum nein viðhlítandi skil í
stuttri blaðagrein. Það er lítil von að
hægt sé að telja saman hvílík býsn
hafa verið gefin út af bókum í heim-
inum, og allar hafa þær einhvers
konar titla. Hér er það samt ofætlun
okkar að fjalla um bókartitla — á
hundavaði.
Góður titiíl bókar þarf náttúrlega
ekki að segja neitt um það hvort
bókin sjálf er góð eða slæm. Hins
vegar getur klénn titill dregið all-
verulega úr slagkrafti bókar. Martin
Amis, breskur rithöfundur og blaða-
maður, heldur því fram í nýlegri rit-
gerð að sniðugir titlar, sem óvenju
mikið virðist lagt í, bendi iðulega til
þess að viðkomandi bók sé ekki yfir
meðallagi. Máli sínu til stuðnings
nefnir hann tvo hnyttna titla sem
fæstir kannast líklega við: ,,Hang-
over Square" og „Ballad of the Sad
Café." Hins vegar segir Amis að það
sé líkt og klassískir bókartitlar nái
að hnitmiða í fáeinum orðum hug-
myndir sem einhvern veginn liggi í
loftinu. Þar nefnir hann til dæmis
,,Pride and Prejudice" eftir Jane
Austen, ,,Hard Times" eftir Dickens,
„A Portrait of the Artist as a Young
Man" eftir James Joyce og „Lolita"
eftir Nabokov. Amis fjallar svo sér-
staklega um ,,Catch 22" sem er titill
á skáldsögu eftir Bandaríkjamann-
inn Joseph Heller, og segir á sá titill
hafi á augabragði orðið í daglegu
máli Ameríkumanna tákn fárán-
leika, firringar og vanmáttarkennd-
ar.
Það er laf hægt að nefna fleiri slíka
titla, sem í raun hafa öðlast sjálf-
stætt líf og eru hérumbil jafn munn-
tamir þeim sem hafa lesið bækurnar
og þeim sem hafa ekki lesið bæk-
urnar. Af titlum sem hafa náð að
fanga ákveðinn hugmyndaheim
eða ástand er af handahófi hægt að
nefna: Stríð og friður, Glœpur og
refsing, Dauöar sálir, Málaferlin,
Beöiö eftir Godot og Vopnin kvödd,
sem á ensku ber þann snilldartitil
„A Farewell to Arms".
Af nokkuð öðrum toga eru bókar-
titlar sem eru hreint og beint móð-
ins, líkt og berast á ölduföldum tíð-
arandans. Römm er sú taug er
prýðilegt heiti á bók sem ætluð er
kynslóð lesenda sem flutti úr sveita-
sælunni á mölinna. Á sama hátt var
Leiö tólf — Hlemmur Fell afar tíma-
bær bókartitill fyrir réttum áratug, í
takt við unglingavandamál og borg
sem þandist út yfir holt og móa.
Núorðið þætti lesendum líklega lítið
spunnið í báða þessa titla og ennþá
hallærislegri þykja ábyggilega
bókarheiti Snjólaugar Bragadóttur
frá Skáldalæk, sem um skeið voru í
Þórarinn Eldjárn
Þórarinn nefndi þrjá titla sem
hann taldi góða: Það blæðir úr
morgunsárinu eftir Jónas
Svafár, Ský í buxum eftir
Vladimir Majakovski og Skriðu-
föll og snjóflóð eftir Ólaf Jóns-
son.
Af slæmum titlum nefndi Þór-
arinn bókaflokkinn Aldnir hafa
orðið og Austangúlpur garró eft-
ir Guðmuhd Daníelsson.
„Það blæðir úr morgunsárinu
og Ský í buxum eru þvílíkir
snilldartitlar að ég held að ég
þurfi ekki að útskýra nánar hvers
vegna ég hef mætur á þeim,"
segir Þórarinn. „Skriðuföll og
snjóflóð er greinargóður titill,
„saglig" kalla Svíar það, hann
segir nákvæmlega frá því sem
bókin fjallar um.
í safninu Aldnir hafa orðið er
margt gott að finna, en titillinn er
þess háttar að maður getur varla
tekið upp bókina kinnroðalaust.
Ég hef aldrei lesið bókina
Austangúlpur garró, veit ekki um
hvað sú bók fjallar né hvað titill-
inn þýðir. En mér finnst hann
vera allt það sem bókartitill á
ekki að vera. Ég sé ekki fyrir mér
að nokkur maður geti komið inn
í bókabúð og sagt: „Ég ætla að fá
Austangúlp garró."
Höfundar eru náttúrlega mis-
snjallir að velja bókum sínum
nöfn. Mér hefur ekki reynst þaö
tiltakanlega kvalafullt og er oft
búinn að finna titilinn löngu áður
en ég lýk við handritið. Ég er
sæmilega ánægður með mína
titla, enda eru þeir sumir hverjir
málefnalegir og gefa ekki til
kynna annað en það sem bókin
inniheldur: Kvæði, Disneyrímur,
Erindi.
Annars hef ég stundum vitn-
að til óskrifaðra bóka eftir
ókunna höfunda í mínum bók-
um og þannig getað prófað mig
áfram með að finna titla. í smá-
sögu eftir mig er til dæmis að að
finna Ijóðabókina Aðrir sálmar
og í annarri sögu galdraskræðu
sem ber nafnið Hjólbarða. Með
þessu móti hef ég fengið vissa
útrás."
raun ágæt til síns brúks: Allir eru
ógiftir í verinu, Ráöskona óskast í
sveit — má hafa meö sér barn, Lok-
ast inni í lyftu. Eirðarlaus andi eftir-
stríðsáranna í Frakklandi var greipt-
ur í bókartitla á borð við Dáiö þér
Brahms? og Útlendingurinn, vin-
sælust bóka í Bandaríkjunum á
þeim tíma hét,,On the Road", en hér
á landi þreifuðu rithöfundar fyrir
sér með borgarlífssögum sem hétu
Ast á rauöu Ijósi, Sjötíu og níu af
stööinni og Leikföng leiöans. Veg-
urinn aö brúnni hlýtur að teljast
óvenju listfengur titill á bók sem
fjallar um stéttaátök í Reykjavík á
kreppuárunum.
Kynslóð Ijóðskálda sem tók út
þroska á stríðsárunum og mátti gera
það upp við sig hvort hún orti rímað
ellegar órímað leitaði gjarnan í
tregablandnar náttúrustemmningar
þegar hún valdi bókum sínum nöfn.
Þannig skíra höfundar á borð við
Snorra Hjartarson og Ólaf Jóhann
Sigurðsson kvæðabækur sínar
Hauströkkriö yfir mér, Lauf og
stjörnur, Aö laufferjum, Aö brunn-
um. Af sama toga er heill skóli í
ljóðabókaheitum: Heiönuvötn,
Hreintjarnir, Undir haustfjöllum,
Undir óttunnar himni, 1 sumardöl-
um.
Þetta eru hógværir og hljóðlátir
bókartitlar. En það er sláttur á börn-
um og þó einkum barnabörnum
stríðsárakynslóðarinnar og þau
snúa alfarið baki við heiðavötnum
og stjörnubliki. Það eru ort Hraö-
fryst Ijóö og titlarnir eru oft býsna
langsóttir: Er nokkur í kórónafötum
hér inni?, Salt og rjómi eöa blanda
afgöddum og dúni, Svarthvít axla-
bönd, Drengurinn meö röntgenaug-
un, Greifinn af Kaos.
Á sama tíma voru höfundar smá-
sagna á allt öðru róli og skírðu
bækur sínar nöfnum sem gáfu sterk-
lega í skyn hvers konar bókmenntir
voru á ferðinni. Það er kannski ekki
hægt að tala um tískubylgju, en með
stuttu millibili gaf „fyndna kynslóð-
in“ út smásagnasöfnin Flýgur fiski-
sagan, Margsaga, Sögur til nœsta
bœjar og / smásögur fœrandi.
Það er svosem ekki einhlítt að
höfundum sé lagið að skíra bækur
sínar eða ekki. Það eru til blaða-
menn sem er fyrirmunað að semja
góðar fyrirsagnir og eins geta höf-
undum verið ákaflega mislagðar
hendur. Þannig fer varla á milli mála
að Pétur Gunnarsson hitti vel í mark
þegar hann gaf fyrstu skáldsögu
sinni nafnið Punktur punktur
komma strik. Sú bók er líklega vin-
sælasta byrjendaverk á íslensku.
Annað bindi þessa flokks kallaði
Pétur Eg um mig frá mér til mín,
sem er alls ekki forkastanlegt nafn.
Titlarnir á tveimur síðustu bindun-
um eru hins vegar síður hnýsilegir
— Persónur og leikendur og Sagan
öll— þótt það sé tæpast ástæðan fyr-
ir því að þau náðu miklu minni vin-
sældum en tvö fyrri bindin.
Á sama hátt hefur bæði Thor Vil-
hjálmssyni og Sigurði A. Magnús-
syni gengið upp og ofan að finna
heiti á verk sín. Ungur maður og
sigldur skrifar Thor bókina Maöur-
inn er alltaf einn, sem rímar hreint
prýðilega við tima atómsprengju og
existensíalisma. Ljóðlína eftir T.S.
Eliot verður honum titill á
skáldsögu: Fljótt fljótt sagöi fuglinn.
En Thor hefur líka orðið uppvís að
því að skálda titla sem eru miðlungi
góðir eða beinskeyttir: Mánasilfur,
Turnleikhúsiö, Grámosinn glóir.
Sigurður A. Magnússon velur
fyrsta bindi endurminninga sinna
hádramatískan titil, sem hæfir fylli-
lega þeim uppvexti og aðstæðum
sem lýst er í bókinni Undir kal-
stjörnu. Þegar líður á sagnaritunina
fer Sigurði hins vegar að fatast flug-
ið, titlarnir segja ósköp lítið um efni
bókanna og verða í raun hálfflaust-
urslegir. Möskvar mórgundagsins
og Jakobsglíman verða seint taldir í
hópi sígildra bókartitla.
I fljótu bragði, segir Matthías
Viðar Sæmundsson, lektor í bók-
menntafræði, að góðir bókartitlar
séu af tvennum toga. Annars vegar
séu það táknrænir titlar, þar sem
reynt er að fanga efni bókar á skáld-
legan hátt, gjarnan með einhvers
konar myndhverfingu. Þar nefnir
hann til tvo titla sem sér þyki af-
burða góðir, íslandsklukkan og Óp
bjöllunnar. í þá sé í raun greipt bæði
efni og tónn verkanna.
Hins vegar segir Matthías að titlar
sem eru dregnir af persónum eða
staðarheitum séu kannski ekki síðri
og reynist oft sterkari þegar til
lengdar lætur. Einfaldleikinn hitti
iðulega best í mark, merkingarlegt
látleysi segi oft allt sem segja þarf.
Matthías nefnir sem dæmi titla á
borð við Salka Valka, Maöur og
kona og Tómas Jónsson metsölu-
bók.
Eða er hægt að hugsa sér sterkari
bókartitil en Piltur og stúlka, ein-
mitt vegna þess hvað hann er lát-
laus og rúinn allri tilgerð.
-eh
Ólafur Gunnarsson
Þrír titlar þykja Ólafi vera
afleitir: Líf í læknishendi eftir
Frank G. Slaughter, Ást en ekki
hel sem kom út í bókaflokknum
Rauðu smábækurnar og Land-
búnaðurinn sigrar eftir Sovét-
manninn Zabolotsky.
Af þeim titlum sem hann hef-
ur mætur á nefnir Ólafur: „Look
homeward, Angel,, eftir Thomas
Wolfe, Lygn streymir Don eftir
Solokov og Arthúr konungur og
ríddarar hringborðsins.
„Þetta eru ekki bestu bækur
heimsins," segir Ólafur, „en titl-
arnir eru góðir. Það er einhver
reisn yfir þeim. Mér hefur fund-
ist einhver tign yfir Arthúri kon-
ungi allar götur síðan ég var
strákur. Titillinn „Look home-
ward, Angel" er upphafinn og
óskaplega fallegur, og ekki er
bókin síðri.
Yfir titlinum Landbúnaðurinn
sigrar finnst mér vera einhver
dómsdagstilfinning. Hann minn-
ir mig á fornbókasölu, yfirfulla af
bókum sem hafa lent í vatni og
lykta af möl. Hitt held ég þurfi
ekki að rökstyðja.
Sjálfum hefur mér oft veist
erfitt að skíra bækur. Titlarnir á
fyrstu tveimur bókunum mín-
um, Milljón prósent menn og
Ljóstollur, voru hálfmisheppn-
aðir. Það voru ekki nógu góð
tengsl milli titils og bókar. Ég
held að hinir tveir, Gaga og
Heilagurandi og englar vítis, séu
strax miklu skárri, þeir henta
allavega bókunum."
Jóhann Hjálmarsson
Jóhann tilgreinir þrjá bókar-
titla sem hann telur góða: Einn á
ferð og oftast ríðandi eftir Sigurð
Jónsson frá Brún, Heimur í
fingurbjörg eftir Magnús Jó-
hannsson frá Hafnarnesi og Það
blæðir úr morgunsárinu eftir
Jónas E. Svafár.
Lakari þykja Jóhanni eftirfar-
andi titlar: Landið þitt, ísland
eftir Þorstein Jósefsson og
Steindór Steindórsson frá
Hlöðum, Alíslensk fyndni eftir
Magnús Óskarsson og Á matar-
slóðum eftir Sigmar B. Hauks-
son.
„Annars eru allir titlar góðir og
þeir hallærislegustu geta oft
verið einna bestir," segir Jóhann.
„Ég held ég reyni ekkert aö rök-
styðja mitt val nánar, en ég vona
að bókin Á matarslóðum hafi
komið út, ég hef ekki séð hana
sjálfa, heldur bara titilinn á ein-
hverjum lista. En þarna sé ég fyr-
ir mér menn rekjandi slóðir eftir
einhverjum ræsum í útlendum
stórborgum.
Mér gengur náttúrlega mis-
jafnlega að finna titla á mínar
bækur. Þeir hafa sumir verið
býsna skrautlegir, til dæmis
Öngull í timann, Undarlegir fisk-
ar og Malbikuð hjörtu. Yfirleitt er
þó eitthvað í Ijóðunum sem er
brúklegt sem titill. Þaö tekur mig
oft langan tíma að finna titla, en
hins vegar er ég verulega fljótur
að finna titla á bækur sem ég hef
ekki skrifað. Þannig á ég marga
ágætis titla í fórum mínum, en
enn hef ég ekki skrifað neina bók
sem á við þá."
HELGARPÓSTURINN 23