Morgunblaðið - 21.01.1994, Blaðsíða 28

es
28
t-GCI HA'JVIAL .12 HU0A0UT8ÖH QIQ/uIH’A’JDHOM
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 21. JANÚAR 1994
Guðrún Guðvarðar
dóttír — Minning
Fædd 12. apríl 1916
Dáin 12. janúar 1994
Að kvöldi 12. janúar andaðist á
heimili sínu í Eskilhlíð 14 hér í
borg Guðrún Guðvarðardóttir sem
þar hafði búið í 33 ár. Útför henn-
ar verður gerð í dag frá Hallgríms-
kirkju. Guðrún fæddist í Súðavík
12. apríl 1916. Foreldrar hennar
voru Friðgerður Torfadóttir og Guð-
varður Steinsson, hún ógift vinnu-
kona sem átti eitt barn fyrir og
hann einhleypur sjómaður. I beinan
kvenlegg var Guðrún fimmti maður
frá Jóni Arnórssyni, sýslumanni í
Reykjarfirði, og hafði allt það fólk
verið búsett í byggðunum við ísa-
fjarðardjúp. Torfi afi hennar var
hins vegar úr Breiðuvík undir Jökli
og Guðvarður faðir hennar Skag-
firðingur að ætt og uppruna, dóttur-
sonur Guðvarðar Þorsteinssonar á
Krákustöðum í Hrolleifsdal. Hann
kvæntist síðar tvisvar og átti lengst
heima í Skagafirði, m.a á Selá, og
eignaðist áður en lauk a.m.k 13
böm. I uppvexti hafði Guðrún lítið
af foreldrum sínum að segja. Þegar
hún fæddist vom aðstæður móður-
innar með þeim hætti að hún gat
með engu móti séð barninu farborða
og kom þá í hlut hreppsnefndar
Súðavíkurhrepps að ráðstafa þess-
um hvítvoðungi. Þannig var Guð-
rúnu kastað upp á náð heimsins
þegar hún var þriggja vikna gömul.
Kunnasti ómagi Súðavíkur-
hrepps er nú án efa alþýðuskáldið
Magnús Hjaltason sem borinn var
sex vikna gamall í skjóðu yfir hið
háa Hestskarð úr Álftafirði í Ön-
undarfjörð árið 1873. Aldrei losnaði
Magnús úr sveitarskuldinni við
Súðavíkurhrepp og fékk því ekki
að kvænast heitkonu sinni. Hann
dó í örbirgð árið sem Guðrún Guð-
varðar fæddist en reis upp síðar í
annari mynd sem Ólafur Kárason
Ljósvíkingur, orðinn að dýrðar-
manni. Lán Guðrúnar var með öðr-
um hætti því göfug og kærleiksrík
hjón í þorpinu tóku hana strax að
sér og áður en langir tímar liðu
fékk hreppsnefndin að vita að hún
væri þeirra fósturdóttir sem ekkert
þyrfti að borga með úr sveitarsjóði.
Þannig var stúlkunni forðað frá
hlutskipti sveitarómagans og fyrir
það var hún þakklátari fósturfor-
eldrum sínum en orð fá lýst. Þau
hétu Þorleifur Þorsteinsson og Gróa
Kristjánsdóttir og áttu heima í litl-
um torfbæ yst í Súðavíkurþorpi þar
sem heitir „úti á Nesjum“ í munni
heimafólks. Tvö böm áttu þau sjálf
fyrir þegar Guðrún kom inn á heim-
ilið, 14 ára dreng og 9 ára stúlku
og seinna tóku þau að sér aðra
fósturdóttur. Öll komust þessi börn
upp, Þorsteinn, Margrét og Jó-
hanna, sem Guðrún kallaði jafnan
systkini sín, en sjálf lifði hún þeirra
lengst.
Bærinn sem Þorleifur og Gróa
byggðu í Súðavík árið 1904 var
kenndur við húsbóndann og nefndur
Þorleifsstaðir. Þetta var lítill torf-
bær með timburgafli sem sneri í
norður og hálfur suðurgaflinn var
líka úr timbri. í því húsi var hvorki
hátt til lofts né vítt til veggja en
af hjartarúmi var þar nóg. íveruher-
bergið var aðeins eitt og í því var
bæði eldað og sofið en svo var þarna
lika geymsla þar sem lóðir vom
beittar óg bíslag við innganginn á
annarri hliðinni. Þar sem áður voru
Þorleifsstaðir stendur nú sjón-
varpsmastur.
Þau Þorleifur og Gróa vom fá-
tækt þurrabúðarfólk en þó bjarg-
álna og í kotinu þeirra fór enginn
svangur að sofa. Þorleifur átti
skektu og reri á henni til fiskjar
þegar ekki var vinnu að hafa í landi
og svo vom líka nokkrar kindur.
Enga höfðu þau kúna og mjólk fékk
þetta tómthúsfólk aldrei nema ef
veikindi bar að höndum. „Fátækir
eiga ekki að smakka smér,“ sagði
séra Arngrímur Bjarnason sem var
prestur í ýmsum byggðarlögum á
Vestfjörðum á síðari hluta 19. ald-
ar. Sá boðskapur mun mörgum
þykja hörð kenning nú en karl-
skepnan hafði reyndar nokkuð til
síns máls því þeir sem snauðir vora
máttu ekki eyða um efni fram ef
vel átti að fara og mörgum hefur
græðgin orðið að falli. Á Þorleifs-
stöðum kunni fólk að fara vel með
þá matbjörg sem land og sjór gáfu
af sér. Fólkið þar var bjargálna
manneskjur sem vissu vel að sælla
er að gefa en þiggja.
Átta eða níu ára gömul fór Guð-
rún að vinna á reitunum í Súðavík
við að breiða og taka saman físk
og örfáum ámm síðar byijaði hún
að hjálpa fóstm sinni þegar verið
var að vaska saltfiskinn. Það var
kuldaleg vinna en þó vatnið væri
kalt bám konurnar sig vel því þær
vom vanar vosbúð.
Fósturdóttirin á Þorleifsstöðum
hafði snemma hug á að leggja fram
krafta sína í lífsbaráttunni og
stundum fór hún á sjó með fóstra
sínum á skektunni. Vorið sem hún
fermdist reri hún með honum upp
á hlut eins og hver annar háseti.
Hluturinn hennar varð 60,- krónur
og 50,- krónur fékk hún í verðlaun
frá umdæmisstúkunni fyrir ritgerð
sem hún hafði skrifað. Þessir pen-
ingar nægðu fyrir öllum kostnaði
við ferminguna.
Síðasta veturinn sem Guðrún var
í barnaskóla var Hannibal Valdi-
marsson skólastjóri og kenndi börn-
unum. Hann útskrifaði Guðrúnu um
vorið og afhenti henni þá verðlaun
fyrir góðan námsárangur. Það var
orðabók og á hana hafði hann
skrautritað með eigin hendi nafn-
stafi þessa góða nemanda. Bókina
geymdi hún vel langa ævi en sýndi
aldrei fyrr en banvænn sjúkdómur
sótti að. Þá dró hún hana fram og
bað um að stafirnir yrðu skírðir
upp. Þetta vom víst fyrstu verð-
launin sem veitt voru fyrir náms-
árangur í Súðavík og einhver kerl-
ing hafði á orði að nær hefði verið
að veita þau öðrum en „sveitar-
ómaganum" hennar Gróu. Þau orð
særðu unglingshjartað en Guðrún
vissi sem betur fór að búið var að
leysa hana undan helsi þurfalings-
ins_ fyrir löngu.
í Súðavík tók Hannibal að sér
formennsku í verkalýðsfélaginu
sem þá hafði enn ekki tryggt sér
samningsrétt. Það var hans fyrsta
trúnaðarstarf í verkalýðshreyfing-
unni og fyrr en varði lét hann sverfa
til stáls. Þá var barist í fjörunni og
nánir frændur létu hendur skipta
svo lengi var í minnum haft. Marg-
ar konur í plássinu tóku þátt í or-
ustunni við hlið Hannibals og voru
sumar dregnar á pilsunum um
fjörugrjótið. Við slíka atburði kom-
ast fáir nærstaddir hjá að taka af-
stöðu og unga stúlkan á Þorleifs-
stöðum vissi vel hvar hún stóð.
Skólastjórinn var hennar maður og
málstaður verkalýðsins var hennar
málstaður. Alþýðublaðið hafði hún
séð hjá fóstra sínum en nú var það
Hannibal sem lánaði henni ný-
fermdri Kommúnistaávarpið. Meiri
uppljómun var þó að fá einu eða
tveimur ámm síðar í hendur bækur
Halldórs Laxness um Sölku Völku
og lífið á Óseyri við Axlarfjörð.
Sjálf var Guðrún þá fiskistúlka á
reitunum í Súðavík og þær vom
báðar 16 ára en heimskreppan
mikla í algleymingi. Til að fyrir-
byggja misskilning skal þess þó
getið að síðustu 42 árin talaði Guð-
rún Guðvarðardóttir ætíð mjög vel
um helstu atvinnurekendurna í
Súðavík á fyrri tíð, þá Grím Jóns-
son og Jón Jónsson. Sagði þá hafa
verið dugnaðarmenn sem gengu að
allri erfiðisvinnu með verkafólkinu.
Best gæti ég trúað að henni hafí
aldrei orðið kalt til þeirra þrátt fyr-
ir alla byltingarrómantík kreppuár-
anna.
Haustið 1930 fór þessi Súðavík-
urstúlka til náms í unglingaskóla á
ísafirði og síðan í gagnfræðaskól-
ann þar. Við þetta skólanám var
hún í þijá vetur og tók gagnfræða-
próf vorið 1933. Fyrstu tvo veturna
á ísafirði bjó hún hjá móður sinni,
Friðgerði Torfadóttur, í kjallaran-
um í húsinu Ásbyrgi. Þær mæðgur
kynntust þá nokkuð en bam sinna
kæru fósturforeldra vildi hún vera
bæði fyrr og síðar. Guðvarð föður
sinn sá Guðrún aldrei fyrr en hún
var komin yfir tvítugt en þá tókust
með þeim góð kynni.
í hópi unga fólksins á ísafirði
kunni Guðrún vel við sig og tók
þátt í félags- og skemmtanalífi
þess. Hún var lestrarhestur og á
skólaárunum naut hún leiðbeininga
Guðmundar G. Hagalín rithöfundar
við val á innlendum og erlendum
bókum en hann var þá bókavörður
á ísafirði. Skömmu eftir gagn-
fræðaprófið fluttist unga stúlkan
út á ísafjörð og vann þar fyrir sér,
m.a. í vistum. Einn vetrarpart var
hún líka heimiliskennari á Brekku
í Langadal við Djúp og sumarlangt
kaupakona á Stóruvöllum í Bárðar-
dal.
Líklega hefur Hannibal ráðið því
að Guðrún Guðvarðar var beðin að
halda ræðu í bíóhúsinu við Mjallar-
götu á baráttudegi verkalýðsins, 1.
maí 1933. Hún var þá ekki nema
17 ára en tók þetta samt að sér. I
ræðu sinni krafðist hún þess að
verkafólki yrði veittur réttur til að
taka sér sumarleyfi. Slíkt þótti
mörgum býsna ósvífin krafa á þeirri
tíð.
Á ísafirði var Alþýðuflokkurinn
mjög öflugur og allsráðandi í bæjar-
málum en lítill hópur byltingarsinn-
aðra kommúnista var þar einnig
starfandi. Á unglingsárum kynntist
Guðrún ýmsu góðu fólki úr röðum
kommúnista og svo fór að hún fjar-
lægðist Alþýðuflokkinn en nálgaðist
sjónarmið kommúnistanna. Það var
samt ekki fyrr en haustið 1937 sem
þær fréttir bárust út að nú ætlaði
þessi skömlegi kvenmaður að
ganga í Kommúnistaflokkinn á
næsta sellufundi. Við þessi tíðindi
mun Hannibal Valdimarssyni hafa
brugðið nokkuð og svo mikið er
vist að hann bað þegar í stað um
viðtal við stúlkuna sem hann reynd-
ar hafði lánað Kommúnistaávarpið
sjö árum fyrr. En nú kom hann of
seint. Guðrún hafði þegar gert upp
hug sinn og henni varð ekki hagg-
að. Þessi pólitíski skilnaður nem-
andans við kennara sinn var þó
ekki laus við sársauka og aldrei
vildi hún heyra ónotaleg orð um
Hannibal en mundi vel það sem
best var í fari hans.
„Gekk inn 12. nóvember 1937,“
stendur í bókum Kommúnista-
flokksins við nafn Guðrúnar Guð-
varðar. Þá var hún 21 árs gömul
og skemmst er frá því að segja að
næsta aldarfjórðung var hún löng-
um önnum kafin í pólitískum störf-
um og félagsmálum, einkum í
verkalýðshreyfingunni. Sú barátta
hennar fór þó ekki fram á ísafirði
og ekki á vegum Kommúnista-
flokksins nema fyrsta árið. Haustið
1938 var sá flokkur lagður niður
en við tók Sameiningarflokkur al-
þýðu - Sósíalistaflokkurinn og vor-
ið 1939 fluttist Guðrún frá ísafirði
til Siglufjarðar og þaðan til Akur-
eyrar seint á árinu 1942. Á Siglu-
firði hóf hún búskap með Eyjólfi
Árnasyni gullsmið sem verið hafði
einn helsti forystumaður Kommún-
istaflokksins á ísafirði og m.a.
stundað nám austur í Moskvu í 2
ár. Þau Guðrún og Eyjólfur urðu
hjón 15. maí 1939 og fylgdust að
æ síðan uns Eyjólfur dó 25. mars
1987. Hann var fjölmenntaður og
víðlesinn bókamaður sem ekki átti
kost á langri skólagöngu í æsku.
Frá Eyjólfi segir nánar í minningar-
orðum sem birtust í dagblaðinu
Þjóðviljanum á útfarardegi hans 2.
apríl 1987. Samband þeirra Eyjólfs
og Guðrúnar var mjög traust en
þeim auðnaðist ekki að eignast
böm.
Um störf Guðrúnar í Sósíalista-
flokknum og verkalýðshreyfingunni
á Norðurlandi mætti rita langt mál
en hér verður þó aðeins stiklað á
örfáum atriðum. Á Akureyri átti
hún sæti í stjórn Verkakvennafé-
lagsins Einingar frá 1946 til 1960
og minntist jafnan Elísabetar Ei-
Munið minningarspjöld
Málræktarsjóðs
MALRÆKTARSJOÐUR
sími 28530.
t
GUÐMUNDUR MAGNÚSSON,
Hringbraut 50,
Reykjavík,
er látinn. Útförin hefur farið fram í kyrrþey.
Fyrir hönd aðstandenda.
Bragi Jakobsson.
t
Stjúpsonur minn, faðir okkar, tengdafaðir, afi og langafi,
KRISTINN G. WIUM,
Fannborg 1,
Kópavogi,
verður jarðsunginn frá Kópavogskirkju í dag, föstudaginn 21. janú-
ar, kl. 15.00.
Guðfinna S. Wium,
Gísli K. Wium, Kolbrún Aradóttir,
Hildur K. Wium,
Þór K. Wium, Hjördis Hermannsdóttir,
Sveinn K. Wium,
Kristinn K. Wium,
barnabörn og barnabarnabarn.
ríksdóttur með sérstakri virðingu.
Fulltrúi á Alþýðusambandsþingum
var Guðrún jafnan frá 1942 til 1958
og frá 1952 til 1957 var hún for-
maður Fulltrúaráðs verkalýðsfélag-
anna á Akureyri. Að bæjarmálum
vann hún einnig talsvert, átti sæti
í nefndum á vegum Akureyrarbæjar
og var varafulltrúi í bæjarstjóm
eitt kjörtímabil. Árið 1956 reyndu
formaður Sósíalistaflokksins og
ýmsir fleiri að fá hana í framboð á
Akureyri við alþingiskosningar en
hún vildi ekki fara á þing og neit-
aði_ staðfastlega.
Á Akureyri bjuggu þau Guðrún
og Eyjólfur á efri hæð í húsinu
númer 6 við Helgamagrastræti og
þar dvaldist fósturmóðir Guðrúnar,
Gróa Kristjánsdóttir, hjá þeim til
dauðadags. Svo mátti heita að
þarna væri opið gistiheimili fyrir
alla þá sem tengdir voru Sósíalista-
flokknum og vinstri armi verkalýðs-
hreyfingarinnar en auk þess átti
Guðrún fjölda vina og kunningja
úr öðmm röðum. Allir sem komu í
þetta hús fóru glaðir af hennar
fundi því hún kunni þá list að gleðja
aðra og efla veikar vonir um mann-
kynið á hveiju sem gekk. Með glað-
værð sinni og glöggskyggni hreif
hún fólk með sér og stappaði stáli
í þá sem voru meira gefnir fyrir
víl og vol.
í marsmánuði árið 1961 fluttust
þau Guðrún og Eyjólfur til Reykja-
víkur vegna þess að hann þurfti að
skipta um vinnu af heilsufarsástæð-
um. Þau keyptu sér íbúð í Eskihlíð
14 og settust þar að. Á næstu árum
fór harðvítug togstreita að magnast
innan Sósíalistaflokksins og Al-
þýðubandalagsins sem þá var að-
eins kosningabandalag en var síðar
gert að flokki þegar Sósíalistaflokk-
urinn var lagður niður árið 1968.
Þessi illvígu átök milli manna sem
Guðrún taldi flesta vera vini sína
áttu ekki við hana. Hún tók þann
kost að hætta nær alveg afskiptum
af stjórnmálum. Vonirnar um betri
heim dvínuðu líka þegar leið á
ævina en löngunin til að verða þeim
að liði sem minnst máttu sín hélst
óskert. Sá eldur slokknaði aldrei.
Tryggð hennar við gamla vini var
einstök og alltaf voru nýir að bæt-
ast við. Þessi vinatengsl ræktaði
hún af alúð hvort sem í hlut átti
fólk sem aldrei hafði mátt sín nokk-
urs eða gaínlir forystumenn úr
stjórnmálum sem sviptivindar sög-
unnar höfðu fleygt ofan af leiksvið-
inu og fáir hirtu lengur um að sinna.
Þess nutu meðal annarra þeir Einar
Olgeirsson og Brynjólfur Bjarnason
sem báðir urðu níræðir og hún leit
á sem einkavini sína þó aldrei hefði
hún verið mikið fyrir teóríur og
kynni jafnvel lítið í Kommúnista-
ávarpinu sem Hannibal lánaði henni
forðum.
Aðrar bækur las hún vandlega.
Þeir Halldór Laxness og Þórbergur
Þórðarson vom hennar menn og svo
ótalmargir aðrir úr hópi skálda og
rithöfunda sem hún dáði. En hún
var ekki allra og sumt fannst henni
klént sem aðrir mátu mikils. Merki-
legt var að í röð uppáhaldshöfunda
vom þau bæði Guðrún Árnadóttir
frá Lundi og Thor Vilhjálmsson sem
máski segir meira en mörg orð um
skilning þessarar konu á nauðsyn
fjölbreytni í bókmenntunum.
Síðustu 33 árin átti hún heima
í Reykjavík og vann þá lengst á
skrifstofu Þjóðviljans. Olíkt því sem
áður var eyddi hún nú litlu af tíma
sínum í fundarsetur og félagsmála-
þvarg en hafði nóg við hann að
gera samt. Alltaf var hún að
mennta sig með lestri góðra bóka
og naut þess að fara í leikhús og
á tónleika og óperusýningar. Um
miðjan aldur greip hana sú ástríða
ERFIDRYKKJUR
HÍTILISM
sími 689509
V J