Sjómannablaðið Víkingur - 01.06.2005, Blaðsíða 24

þeir höfðu gert tilraun með að bjarga sér
af hinum sökkvandi skipum? Allt þetta,
sem vér höfðum aldrei gert á fætur, hefir
nú einmitt opinberast í hinni grimmileg-
ustu mynd. Fullar líkur eru fyrir, að
minnsta kosti 28 ísl |cnskir] sjómenn hafi
látið lífið fyrir kúlnahríð frá kafbátum.
Hér er kannski komið að kjarna máls-
ins. íslendingar virðast margir hafa lifað í
þeirri trú, að yfirlýst hlutleysi myndi
duga þeim til verndar. Peir voru þess alls
óviðbúnir að lenda í hildarleiknum miðj-
um og áttu þess síst von að verða fórnar-
lömb hernaðarátakanna með þeim hætti,
sem raun hafði orðið á.
Mörg fleiri íslensk fiskiskip áttu eftir
að hverfa áður en ófriðnum slotaði, og
sum með býsna dularfullum hætti.
Þannig var t.a.m. með vélbátinn Hólm-
stein frá Þingeyri, sem hvarf með fjórum
mönnum vorið 1941. Hólmsteinn hélt af
stað í róður 30. maí 1941 og sást síðast
til hans um tíu sjómílur undan Blakk
daginn eftir. Eftir það spurðist ekkert til
bátsins en lóðabalar úr honum fundust á
reki og voru „greinileg kúlubrot“ í öðr-
um þeirra. Hvaðan þau voru komin vissi
enginn, en fólk i Látravík heyrði mikinn
skotgný nóttina sem talið er að Hólm-
steinn hafi farist.
Þarflítið er að velta því fyrir sér, hvað
hafi komið fyrir Hólmstein, en tvær skýr-
ingar á hvarfi hans eru líklegri en aðrar. í
fyrsta lagi gæti verið að ráðist hafi verið á
bátinn og honum sökkt, en einnig er
hugsanlegt að hann hafi lent í skotlínu
skipa, sem tókust á, orðið fyrir skotum
og sokkið. Ber þá að hafa i huga, að haf-
svæðið úti fyrir Vestfjörðum, á milli ís-
lands og Grænlands, var rnikið átaka-
svæði á þessum tíma og aðeins viku áður
en Hólmsteinn hvarf, að morgni 24. maí,
sökkti þýska orrustuskipið Bismarck
breska skipinu Hood. Urðu þeir atburðir
ekki langt frá þeim slóðum þar sem síð-
ast sást til Hólmsteins.
Og áfram bárust ótíðindin. Hinn 18.
júní strandaði línuveiðarinn Hvassafell
frá Akureyri við Austfirði. Mannbjörg
varð, en skipið var á leið til Englands
með ísfisk og má með nokkrum rétti
halda því fratn, að það hafi orðið fórnar-
lamb styrjaldarinnar þótt ekki yrði það
fyrir árás. Tíu dögum síðar, 29. júní,
sökkti þýskur kafbátur flulningaskipinu
Heklu skammt suður af Hvarfi á Græn-
landi og fórust með því fjórtán menn.
Sumarið 1941 var gerður fisksölu-
samningur á milli íslendinga og Breta og
í framhaldi af því var gefinn út listi yfir
íslensk fiskiskip, önnur en togara, sem
velja mátti til fiskílutninga til Bretlands.
Gaf atvinnumálaráðuneytið síðan út sigl-
ingaleyfi, setn gilti til 1. október um
haustið. Meðal skipanna, sem slíkt leyfi
hlutu, voru margir línuveiðarar, en þeir
þóttu af ýmsum sökum hentugir til fisk-
flutninga. Þeir voru stærri en flestir vél-
bátanna og gátu því flutt meira magn í
hverri ferð, voru traust sjóskip með gott
lestarrými og hentuðu af ýmsum orsök-
um ekki síður til flutninga en veiða.
Helsti gallinn við þá var sá, að þeir voru
margir komnir til ára sinna, hæggengir
og því ærið lengi í förum.
Einn línuveiðaranna, sem stjórnvöld
veittu siglingaleyfi sumarið 1941, var
Jarlinn frá Reykjavík. Hann var í eigu
samnefnds félags, en eigendur þess voru
Óskar Halldórsson útgerðarmaður og
börn hans. Jarlinn, sem var einn af
stærstu línuveiðurum íslendinga, fór
með ísfisk til Bretlands í lok ágúst 1941
og seldi í Fleetwood 1. september.
Tveimur dögurn síðar hélt skipið áleiðis
til Vestmannaeyja, en síðan hefur ekkert
til þess spurst. Er líklegt að það hafi
farist af völdum ófriðarins, annaðhvort
orðið fyrir árás á hafinu eða rekist á
tundurdufl. Með Jarlinum fórust ellefu
menn.
Enn áttu íslendingar eftir að missa tvö
fiskiskip áður en árið 1941 var á enda
runnið. Hinn 28. september fórst vélbát-
urinn Pálmi frá Siglufirði og með honum
fimm menn, og 2. desember fórst togar-
inn Sviði frá Hafnarfirði á heimleið úr
veiðiferð, og með honum öll áhöfnin, 25
menn. Enginn veit hvað grandaði þess-
um tveimur skipum og tilgangslítið að
velta því fyrir sér. Hvarf Sviða markaði
hins vegar lok einhvers mesta slysaárs í
sögu íslensks sjávarútvegs. Á árinu 1941
týndu 125 íslenskir sjómenn lífi, fleslir
beinlínis eða óbeinlínis af völdum ófrið-
arins. Mun manntjón í röðum sjómanna
ekki hafa orðið jafn mikið á einu ári frá
því á sjóslysaárunum miklu um aldamót-
in 1700. Þá voru aðstæður allar þó mikl-
um mun frumstæðari og farkostir veik-
byggðari.
Mannfallið á sjónum á árinu 1941 var
íslendingum vitaskuld þungbærast, en
eignatjónið var einnig mikið. Alls fórust
á árinu átján skip og bátar, samtals 2.989
rúmlestir að stærð. Af þessurn skipum
var flutningaskipið Hekla langstærst,
1.215 rúmlestir, og voru fiskiskipin sem
fórust þetta örlagaríka ár þannig samtals
1.774 rúmlestir. Þar af voru Reykjaborg
og Sviði stærst, 685 og 328 rúmlestir. Á
rnóti kont að fáein skip voru flutt inn og
smíðuð hérlendis á árinu, en það dugði
hvergi nærri til að halda í horfinu. Við
lok ársins var ljóst orðið, að á undan-
förnum tólf mánuðum hafði skipastóll
landsmanna minnkað um liðlega sex af
hundraði og eru ílutningaskip þá rneðtal-
in. Þetta olli mörgum miklum áhyggjutn
og í októberhefti Ægis 1941 birtist grein,
sem bar yfirskriftina „Skipatjónið í ár og
endurnýjun skipaflotans.11 Þar var hvatt
til aukinna skipasmíða innanlands, enda
íslendingunt lífsnauð að reyna að fylla
sem örast í skörðin sem sköpuðust af
völdum styrjaldarinnar.
Sitthvað var gert til að verja fiskiskipin
og gera sjómönnum kleift að verjast árás-
um. Ásgeir Jakobsson lýsti þeim viðbún-
aði þannig:
Eftir slysfarirnar miklu í marz 1941
var reynt að búa skipin betur til varnar
fyrir vélbyssuskothríð. Fyrirskipað var
um tíma að hafa sandpoka eða stein-
steypuhellu ofan á brúnni, en þessi um-
búnaður inun hafa verið rifinn eða
• X • •
QsyencMm &iomonnum oy
ffjplskijldum feiua bestu
kveðjm á
(pðiómanna-

tnn
Vagnhöfða 10 - Sími: 567 3175
GSM: 897 5741 - Fax: 587 1226
frysti@islandia.is
24 - Sjómannablaðið Víkingur