Nýtt Helgafell - 01.10.1959, Blaðsíða 60

130
HELGAFELL
um hans hefur smámsaman verið þokað út
úr óljósu ástandi hugsýninnar og nú birtast
þeir í vöku lífsins. Ég hef enganveginn í
hyggju að taka mér fyrir hendur að gera grein
fyrir rökunum, sem liggja að baki slíkrar þró-
unar né leggja dóm á verk hans. A hinn bóg-
inn langar mig til að benda á eftirfarandi:
Listamenn fornþjóðanna ristu myndir sínar í
hellur, máluðu þær á veggi eða skreyttu með
þeim ker eða áhöld. Óþjáll efniviður og frum-
stæð tæki réðu því, að form listaverkanna
varð í senn einfalt og stórskorið. Up]) af
þessu starfi óx svo stíll, sem teygði arma
sína langt ixt yfir endimörk þjóðernis og tíð-
aranda. Gunnlaugur stendur allt öðru vísi að
vígi þegar hann fcr að mála risamyndir sínar.
Umhverfið og atvikin hafa hagað því svo,
að málarinn hefur unnið að litlum og meðal-
stórum olíumálverkum nær alla ævi, þótt
hann hafi snemma hrifist af listaverkum forn-
þjóðanna. Reynsla hans er bundin vexti þeirra
og þroska. Sú reynsla flytzt með honum yfir
á hið nýja athafnasvið. Hlýja olíumálverksins
stingur hvervetna upp kollinum í risamynd-
um hans. Og tæplega verður skýrt á annan
veg, hvernig Gunnlaugur glímir þar sí og æ
við ljóðrænar samstæður og knappar and-
stæður á rnjög takmörkuðu svæði. Ég nefni
sem dæmi myndina „Skammdegisnótt“ vinstra
megin að ofanverðu.
En „Skammdegisnótt“ er athyglisverðari í
mínum augum fyrir annað en Ijóðrænu kafl-
ana. ITún er það listaverkið á sýningunni,
sem svarar bezt þeirri kröfu, sem gerð verður
lil risamynda. Hitt er svo annað mál hvort
hún tekur öðrum fram um listrænt gildi. En
ég skal reyna að færa rök fyrir fullyrðingum.
mínum.
Til skýringar má gera greinarmun á dýpt lit-
anna og dýpt mótífsins. Sú síðarnefnda er mið-
uð við fjarlægð hluta frá nethimnu augans.
Hún þarf hvorki að vera bundin perspekífinu
né neinu öðru vísindalegu kerfi. Á hinn bóginn
verður hún að vera fullkomlega rökrétt að mati
sjónarinnar. Þegar ég segi: rökrétt skýrskota
ég fyrst og fremst til þeirrar staðreyndar, að
hlutföllum liins sýnilega liciins má ekki raska
að verulegu leyti. Myndin verður að byggj-
ast á sérstakri fyrirmynd í landslagi eða
manneskju. Og hún getur verið tákn athafn-
ar. í annan stað má benda á, að litarflekk-
irnir styðja að tilveru þessarar dýptar, þar
sem þeir liggja hlið við hlið á léreftinu. Hún
er mild, ef frændsemi þeirra er náin og breyt-
ingin gerist aðcins stig af stigi, en sterk og
öflug þegar liorn tveggja elda rekast á. Inn-
tak hennar er augljóst hverjum rnanni, af
því að hún er partur af umhverfi okkar.
En hyggjum að dýpt litanna. I hverju er
lnin fólgin? Fyrst því, að hún styðst ekki við
fyrirmynd, jafnvel þótt „fyrirmynd“ blasi við
okkur á dúknum, heldur einungis j)að and-
rúmsloft, sem myndast jíegar sterkir hljóm-
ar taka að togast á. Þessi andstæðu og að
ýmslu leyti sjálfstæðu öfl slíta ekki listaverkið
í sundur heldur auka lífsþrótt þess. Þau
forða því frá að draga dám af skreytimynd:
að vera eins og nosturslega málað tjald fyrir
galtómu sviði. Þar að auki ber að minna á
persónuáhrif litanna. Ég nefni víðáttutilfinn-
inguna andspænis stórum, bláum flötum, óró-
anna og funann, sem spinnur sig utan um
hvern rauðan depil, staðfestu svartra grunn-
tóna og ilminn, sem leggur af jarðlitunum
hvar senx þá er að finna. Litir í málverki eru
vissulega ekki tákn þeirra hughrifa í eigin-
legri merkingu orðsins. En ])eir eru hluti af
hljómfalli náttúrunnar.
Ef við skoðum „Skammdegisnótt“ kemur
í ljós, að hún ber mörg slík einkenni. Við
skulum athuga þau nánar. Ég geri ráð fyrir,
að flestir muni staðnæmast við fyrirmyndina
og segja: Ef hún er ekki mikilvæg í þessu
málverki, hvar og livenær lætur hún þá til
sín taka? Þetta er í rauninni ósköp eðlileg
spurning. Menn sjá fyrir sér konu með barn
á handleggnum, kýrhaus og hala til hægri en
fugl uppi í glugga til vinstri. Andrúmsloft
skammdegisnætur á íslandi tekur huga þeirra.
Þeir skynja myndina sem tákn þjóðar, er hef-
ur lifað hungur og þrautir nýlendukúgunar
sakir Jjess manndóms, sem þrátt fyrir allt bjó
með alþýðu og höfðingjum. Viðhorf mitt er
næsta ólíkt. Mér virðist það vera greinilegt,