Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 3

MORGUNESLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. NÓV. 1967
3
sarpsærisins var ótti lífvarSarforlngj-
anna um að visis sérréttindi, sem Katrín
II. hafði veitt aðlinum, yrðu afnum-
in af Páli I. Desembristarnir (nafnið
er dregið af mánuðinum, þegar at-
burðirnir gerðust) kröfðust þess, að
Konstantín yrði keisari, en hann hafði
neitað krúnunni, þar eð hann var
kvæntur konu af borgaraættum og
Nikulás I. varð því valinn. Auk þessa
kröfðust þeir þess: 1. Að bændaánauð-
inni yrði létt. 2. Að abir þegnar keisar-
ans yrðu jafnir fyrir lögunum. 3. Rétt-
arfarið yrði bætt. 4. Þingræðisform
yrði tekið upp. 5. Eftirlit yrði haft með
opinberum útgjöidum.
Þeir, sem stóðu að þessum kröfum
og uppreisninni, töldu sig vinna að
hag*munum þióðarinnar allrar. Hér
komu fram í fyrsta skipti 1 sögu Rúss-
lands kröfur manna ur æðstu stéttun-
um um félagislegar urnbætur. Þai með
hófst hinn harmsöguiegi þáttur bylt-
ingamanna og frjálsivndra manna úr
æðri stéttunum til þess að kveikja eig-
in byltingahugsjónir í brjóstum rúsis-
neskrar alþýðu, en með henni áiitu
þeir búa það tundur, stm þyrfti til
byitingar. Þeir ætluðu sér að nota ó-
ánægju og óhægindi aiþýðunnar sem
kveikju byltingar, sem þeir ætluðu
sjá'fir að stjórna. Samsömun eigin
byPingahugsjóna og beirra, sem bærð-
ust í þjóðdjúpunum tókst aldrei á 19.
öld. Allir byltingahóparnir reyndu
þetta, en tókst aldrei að tengjaist fjöld-
anum, sem hlaut að bera mest úr být-
um við byltinguna. Það var mjög
erfitt að samsama hugsjónir yfirstéttar-
manna kröfu fjöldans um bætt kjör.
Því misheppnuðust öli byltingaáform
á 19. öld, þrátt fyrir kurr og ókyrr-
leika meðal ánauðugra bænda og upp-
hlaup og óhlýðni innan hersins. Lög-
gæzlan var mun betur skipulögð en
fyrrum, einkum á jöðrum ríkisins, þar
sem upphlaupa var helzt að vænta, svo
að uppreisnir á borð við Pugachevs
uppreisnina voru óhugsandi. Smáupp-
hlaup úti á landsbvggðinni á 19. öld
voru án allra tengsla við pólitískar
hugsjónir, þau kviknuðu venjulega sak-
ir skorts á nauðþurftum og voru alltaf
staðbur.din og tilkomin án tilverknað-
ar byltinigargjarnrar intellígensíu.
Intellígensía var ýmist úr æðri stétt-
ur.um eða fölk úr lægri stéttunum, sem
hlotið hafði menntun og embætti. Póli-
tísksr hugmyndir þessa fólks voru oft
mjög óraunsæjar og þokukenndar og
öll pólitkk starfsemi var ólögleg og
aiim pólitískir hópar eða flokkar hlu'U
því að starfa „neðanjarðar“. Stefnu-
skrar hinna pólití/sku hópa voru reist-
ar á hugsjónum en ekki á þörfum þess
fólks, sem þeir þóttust þjóna. Intellí-
gensían var meira og minna einangruð
frá lífi og skoðunum fjöldans. Sá veru-
leiki, sem hún þóttist þjóna, var að
miklu leytá óraunveruleg hugmynd um
veruleikann og þess vegna náðust
aldrei tengsl milli fjöldans og þeirra,
sem þóttust ætla að vinna honum
gagn. Bannið við pólitískri starfsemi
0115. þeissu ástandi.
Byltingamennirnir virtust bíða þess,
að „menntaður Pugachev" kæmi fram,
en þegar Pugachev mienntaðást, þá varð
menntunin oftast til þess að slæva
byltmgaráhugann eða fjárlægja hann
heimi og óskum fjöldans, sem vænti sér
fremur efnailegs ávinnmgs en félagis-
legs réttlætis.
Desembristar
Desembrista-uppreisnm 1825 varð til
þess, að Nikulás I tortryggði allar til-
raunir til breytinga á stjórnarfarinu og
við það jukust andstæðurnar með
þeim, sem voru stuðningsmenn ríkj-
and: stjórnarfans, landeigenda^ æðri
embættismanna og liðsforingja annars-
vegar og þeirra, sem vildu einveldið
feigt, intelligensíunnar og bændamúgs-
in.s, sem svaf reyndar enn sínum Þyrni
rósusvefni, Nikulás I vildi engar breyt-
-ingar, hann lét banna heimspeki-
kennslu við háskólann og æðri skólum
var fækkað. Blöð og bréf voru ritskoð-
uð og ferðir þegna hans til útl. mjög
takmarkaðar. Þrátt fyrir þessar tak-
markanir var mikill blómi í bókmennt-
unum, Pushkin og Lermontov ortu sín
íegurstu kvæði á þessum árum og Gog-
ol, Turgenjev, Nekrassov og Dostojev-
sky ágættu rússneiskar bókmenntir.
Síð’istu æviár einvalda.n.' voru dapur-
leg og ævi hans lauk í Krimstríðinu.
Arftaki hans Alexander II varð áð
axla ósigurinn í Krí'nsíríðinu og um
hans daga harðnaðíi baráttan með þeim,
sem studdu einveldáð og hinum, sem
k’öfðust umbóta. Alexander II var bezt
gefinn ættmenna sinn:, a 19. öld. Hann
hafði fuilan hug á að koma á umbót-
um og milda einvelctið, en samt sem
áður hafði hann sömu hugmyndir um
réttmæti hins upplýsta einveldis og fað-
ir hans. Úrslit Krímstríðsins urðu hon-
um og Rússum mikil vonbrigði og hon-
um vai ljóst. að úrbótc var þörf og
þá einikum varðand» bændaánauðina.
Þvi var sú ákvörðún tekin, að létta
ánauðinni og leynileg nefnd skipuð til
þess að urdirbúa lög þess efnis. Aðall-
inn tok þessu máli fjarri og því iiðu
fjöigur ár, þar til lögin tóku gildi og
ánauðinni var aflétt 3. marz. 1861. Þessu
fyígdu frekari umbætur, skólakerfið
var stóraukið og ritskoðun milduð og
stoínað tdl sveitastjórna undir eftirliti
héraðsstjóra. Þessar umbætur vöktu
eðiilega andúð íhaldsaflanna en urðu
einrig til þess, að ýmsir umbótasinnar
hyll+ust til stuðnings við stjórnina og
frá þessum timum má glögglega sjá
tvo flokka umbótasinna, annaji é snær-
um stjórnarinnar og liinn í herbúðum
intelligensíunnar, en önnur álma henn-
ar var byltingasinnuð. Á þessum árum
myndast hópar frjálslyndra manna í
Rússlsndi, sem reyna að koma á um-
bótum innan ríkjandi stjórnarfars eft-
ir iöglegum leiðum. Stjórnin leit hina
frjálslyndu bornauga og fiokkaði þá að
jsfnaði til byltingamanna. Þeir þeirra,
sem voru í þjónustu stjórnarinnar
höfðu oft það mikii áhrif, að með sanni
má tala um frjálslynda umbótastefnu
s.rá’frar stjórnarinnar á árunum 1861-
64.
Jafnhliða auknum áhrifum frjáls-
jyndu stefnunnar á rússneska innan-
rikispólitík, jokst an-lspyrna íhaldsam-
ari afla gegn öllum umbótum og einn-
ig magnaðist barátta _ byltingasinna
gegn stjórninni. Frjáislyndi stjórnar-
innar varð því til þess að auðvelda starf
sem; byltingamanna og athafnasemi
þeirra náði hámarki é stjórnarárum
Rasputin
Alexanders II. Bændaánauðinni hafði
verið létt, en bænduinir urðu að taka
á sig fjárhagsskuLdbindingar vegna þess
lands, sem þeim var úthlutað, énaegja
þeifra var því blandm. Aðallinn hafði
verið sviptur yfirnáðum yfir hluta eigna
sinna og kröfur hans um þátttöku í
iandsstjórninni urðu nú háværari og
bvltingaöflunum vannsl fylgi meðal
þeirra i ríkara mæli en áður.
1862 var stotfnað til byltin.garfélags-
skapar, sem nefndist „Land og frelsi".
Þetta félag vann að því að breiða út
sósíalskar kenningar meðal bænda.
Meðlimir þessa félags voru einkum
stúdentar sem fyigdu kenningum Bak-
unins og Herziens, sem báðir voru í út-
iegð og sá síðarnefndi gaf út tímarit-
ið ,,Kolókol“ (Klukkan) í London. í
þessu t.ímariti og fleiri slíkum var rúss-
neska stjórnin mjög gagnrýnd og 1862
var birt yfirlýsing til rússneskrar æsku,
þa.r sem hvatt vai til hermdarveTka,
morða á æðri embættismönnum og
ábrifamiklum stuðningsmönmum stjórn-
arfarsins. Um svipað leyti voru gerð-
ar uargar tilraunir til ikveikju í Pét-
ursborg. Nihilistar koma fram á sjón-
arsviðið um þetta leyti, sem voru rót-
tækaistir allra byltingamanna. Þeir
töldu sig eiga að fórna öilu til þess að
brevta þjóðfélaginu í þá átt, sem þeir
áiitu því fyrir beztu. Þeir neituðiu giJdi
félagslegra stofnana og venja, fjöl-
skyldu og ættar, allt. skyldi þjóna hinu
hinsta takmarki, líf þeirra sjóltfra þair
með talið. Fjöldi ungra mienntaðra
manna og kvenna var altekinn hug-
mvndinni um að fórna sjálfum sér til
þess að geta með því rutt úr vegi þedm
einstaklingum, sem þeir töldu ímynd
og holdtekju ríkjandi stjórnarfars.
Þessar kenningair ollu mikilli skelfingu
meðal ráðandi stétta og stjórnarinnar.
1863 hófst uppreisn í Póllandi, ein-
mitt á sama ári og keisarastjórnin
hófst handa um frjálslyndari stjórnar-
stefnu þar í landi. Rússnesk byltinga-
öfl voru í tengslum við pólska upp-
reisrarmenn. Uppreisnin var barin nið-
ur og 1864 voru miklar umbætur gerð-
ar til hags fyrir pólska bændur, sem
gerði það að verkum, að bændastétt
Póllands var trygg keisarastjórninni
rússnesku allt fram undir heimsistyrj-
öidina fyrri.
Pólska uppreisnin hafði mikil áhrif
á almenningsálitið i Rússlapdi, hún
vakti rússneska þjóðerniskennd meðal
meiri hluta þjóðarinnar og styrkti þar
með stjórnina. Rússneskir byltinga-
menn, sem orðaðir voru við uppreisn-
ir.a, glötuðu fylgi meðal þjóðarinnar
og tímairit Herziens „Kolokol" sem hafði
selzt í 3 þúsund eintökum, seldist nú
aðeins í 3 hundruð eir.tökum. Áhrif
byltingamanna dvínuðu og tilraunin til
þess að ráða Alexander II af döigum
í apríl 1866 var einangraður atburður
og ekki í tengslum við vaxandi bylt-
ingaáhuga. Það var rniög fámennur
bópúr samsæriismanna. sem stóð að
þelrri tilraun.
Á áttunda tug aldarinnar hófst ný
baráttuhrina frjálslyndra manna og
byltingamanna giegn stjórnarvöldunum.
Þeir frjálslyndu lögðu áhérzlu á nauð-
syn fulltrúakjörs til sveitastjórna og
aimenns þings, til þess að vinna að
frekari fullkomnun umbótanna fré
1861—64. Rússnesk-tyrkneska stríðið
Lagt er á þaS ofurkapp, að börnin læri
að bera trúnaðartraust til foringja ríkis-
ins og taki orð þeirra trúanleg, án þess
að spyrja: „Hversvegna?" — þ.e. um
ástæðurnar, sem á bak við liggja.
Þegar menn vaxa úr grasi, komast
þeir samt ekki hjá því að vita, að margt
er það, sem er utan við það, sem má
segja og hugsa: Það má til dæmis ekki
minnast á ýmsar sögulegar persónur,
Trotskí, Búkarín, Rykoff o. fl. Þessir
menn eru opinberlega ekki til. Slíkir
menn voru fram á síðustu ár fjöimarg-
ir, en síðan hefur sumum þeirra verið
veitt uppreisn æru, og eftir það má
minnast á þá opinberlega. Öll þessi
tabú, boð og bönn, Iæra menn smám
saman og ósjálfrátt. Og menn verða að
virða þau, því að annars er útilokað að
öðiast nokkurn modus vivendi við rík-
ið, komast af í sambúðinni við það,
við þá, sem ráða. Þannig venjast menn
því, að vera tvöfaldir í roðinu: Annars
vegar er hugsunarháttur og hugar-
heimur hvers manns fyrir sig, hins veg-
ar er hinn opinberi hugsunarháttur,
það sem segja má, svo að hver heyri.
Við skulum ekki fordæma þetta fólk
fyrir það, að það hlýtur að bera grímu:
Það er lífsnauðsyn. Kommúnistaflokk-
urinn er samansettur af þeim hluta
þjóðarinnar, sem heitir því að túlka orð
ríkisforingjanna hvenær sem er og
hvar sem er í gegnum þykkt og þunnt.
Það verða ætíð nógu margir til þess,
því að án þess er engin von tii frama
i þjóðfélaginu.
Þjónusta við markmið ríkisins nægir
samt ekki ein. Til þarf menntun.
Menntunar- og menningarbylting er
mesta afrek sovétrikisins. Það er lögð
áherzla á að kenna öllum svo mikið,
sem hver vill og getur við tekið. Sóknin
í menntun er gífurleg, og í skólum rik-
isins verða menn að aga sig við hina
margþættu grein nútíma vísinda. Vís-
indamenn eru ríkinu nauðsyn, ef hægt
á að vera að framkvæma efnahagsá-
ætlanir þess. En með þessu er ríkið að
skapa þverstæðu: Með aukinni mennt-
un almennings vex sífellt fieirum skiln-
ingur og þekking á hinum raunveru-
legu aðstæðum; menn geta ekki til
iengdar lokað augunum fyrir því, hvar
hugmyndafræðin er andstæð vísindum
eða jafnvel heilbrigðri skynsemi. Vís-
indamenn verða samt sem áður að
þegja yfir þessu mestanpart og halda
frið við ríkið. Ekki fer þó hjá því, að
hinn raunverulegi hugsunarháttur
þeirra hafi nokkur áhrif, og öðru
hvoru má greina atburði, sem sýna, að
ideológían víkur og skynsemin sigrar.
Vera kann, að þessi þverstæða, sem býr
hið innra með hverjum manni, hjaðni
með árunum fyrir áhrif vísinda- og
listamanna. Enn sem komið er hefur
ríkisvaldið samt ekki efni á að leysa
hana, því að það kostar afnám lögreglu-
rikisins, einræðisins.
Á 50 ára afmæli sovétvaldsins getur
það ekki sagt sína eigin sögu eins og
hún gekk tii ,sökum þess, að vofur
margra horfinna gerenda sögunnar búa
enn sem uggvænlegt memento mori að
baki núverandi valdhafa. Vandamálin,
sem barizt var um við þessa menn
voru í rauninni ekki ieyst með þvi að
drepa þá, lausn þeirra var aðeins slegið
á frest. Þannig er ókleift að veita
Búkarin uppreisn æru fyrr en landbún-
aðarmái hafa verið ieyst úr kreppu og
komið á skipulagi, sem bændur sætta
sig við. Það er ekki hægt að veita
Trotskí uppreisn æru fyrr en hægt er
að ræða hlutlægt, hversu réttlætanleg
stefna Stalíns var og það viðurkennt,
að allt annað var mikilvægara á veldis-
árum hans en að koma á sósíalisma í
skilningi Karls Marx. Það er verkefni,
sem enn stendur fyrir dyrum í Sovét-
ríkjunum. Að því kemur, að einhver
kynslóð framtíðarinnar sópar öllum
kurlunum til grafar og viðurkennir að
Trotskí og Búkarín voru til og leyfir
sovétmönnum að fella grímuna, horfast
í augu við raunveruleikann, tjá sig
frjálslega. Fyrr en það gerist er saga
Sovétríkjanna ekki saga, heldur í
bezta tilfelli spéspegill.
Ég minntist í upphafi á þá kaldhæðni
söguþróunarinnar ,að einmitt Rússiand
keisarans skyldi verða til að fram-
kvæma öreigabyltingu og kenna hana
við Karl Marx, enda varð hið svokall-
aða „alræði öreiganna" að „alræði gegn
öreigunum“. Trú ekki-sovézkra komm-
únista á, að sovétvaldið, eins og það
mótaðist á dögum Stalíns, visaði þjóð-
um Vesturlanda veginn, er nú úr sög-
unni. Hið andlega forðabúr þeirra er
galtómt af verðmætum. Að svo miklu
ieyti sem þeir halda sig við sínar gömlu
sovét-kreddur er stefna þeirra aftur-
haidssöm.
Við upphaf nýs kapítula í sögu sovét-
valdsins gera menn sér æ betur ljóst,
að vandamál mannsins er hið sama i
austri og vestri: Hvernig á að skapa
sannmannlega menningu við aðstæður
tækniþjóðfélags. Á síðustu árum hefur
athygli manna bæði á Vesturlöndum
og í Austur-Evrópu beinzt að þessu
vandamáli, og heimspeki K. Marx hef-
ur vakið aukna athygli (en hún hefur
þegar haft mikil áhrif á hugsun og
þjóðfélagsþróun Vesturlanda) í við-
leitni manna að lausn þessa sameigin-
lega vandamáls iðnþjóðanna. Þannig
getur Marx gefið sovétþjóðinni nýja
von, orðið tengiliður milli tveggja þró-
unaráfanga, og lýst fram á veginn, orð-
ið enn lífakkeri sovétvaldsins. Á seinna
aldarhelmingi ævi sinnar fær það ef til
vili tækifæri til þess að hefjast handa
um að framkvæma hugsjónir Karls
Marx, þ.e. þegar þetta ríkisvald er orðið
að vel iðnvæddu velferðarþjóðfélagi
Þá kemur kannski að því, að það verði
brennandi vandamál, hvort einstak-
lingurinn sé ekki verðmæti í sjálfum
sér og hvort hann eigi ekki að hafa
frelsi til að tjá sig í orðum og athöfn-
um, svo sem vilji hans býður. Sovét-
ríkin leggja nú höfuðáherzlu á að efla
velmegun: þ.e. byggja húsnæði og efla
kaupmátt launa. Með því móti sanna
þau, að vegur einræðis til velmegunar
er fær, þótt með þvi sannist ekkert um,
að hann sé bezta færa leiðin. En þau
verða ekki sósíalísk, í þeirri merkingu
sem Karl Marx lagði í orðið sósíalisma,
fyrr en þau sanna, að andlegu frelsi sé
betur borgið þar en annarsstaðar.
Arnór Hannibalsson.