Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. NÓV. 1967
11
- UPPREISN KÆFÐ
Ræða sú, sem Kr.úsjeff hélt á
20. flokksþingi sovézka komm
únistaflokksins í febrúar 1956,
leysti úr læðingi sterk öfl
þjóðernistilfinninga, frelsis-
vona og rótgróinnar andúð-
ar á hinu kommúnistíska ein-
ræði í flestum löndum Aust-
ur-Evrópu, en hvergi í eins
ríkum mæli og Póllandi og
Ungverjalandi. Þar brauzt
skyndilega út gremja vegna
óbærilegra lífskjara, mis-
taka, vanefnda og glæpa
hinna kommúnistísku leið-
toga. I Ungverjalandi var
þjóðarbylting bæld niður með
sovézkum skriðdrekum.
I júní efndu verkamenn
í Poznan í Póllandi til upp-
þota, og með loforðuni reyndu
kommúnistaleiðtogarnir að
hefta vaxandi ólgu hvar-
vetna í landinu. Starfsmenn
öryggisþjónustunnar voru
handteknir, og hinn hataði
yfirmáður leynilögreglunn-
ar, Berman, settur af. Harðar
deilutr risu innan miðstjórn-
arinnar milli þeirra, sem
vildu gera tilslakanir, og
þeirra, sem vildu, að hörku
yrði beitt. Gomulka, sem
fangelsaður hafði verið á
Stalínstímanum, fékk upp-
reisn æru, og yfirmaður
sovézka liðsaflans í Póllandi,
Roteossovsky miarskálbur,
var rekinn úr stjórnmálaráð-
inu.
18. október kom Krúsjeff
til Varsjár ásamt fjölmennri
sendinefnd til að berja Pól-
verja til hlýðni, en hann
kom of seint. Meðan hann
var á flugvellinum, kom mið-
stjóm kommúnistaflokksins
saman til fundar og kaus Go-
mulka, sem þá var almennt
talinn andstæðingur stalín-
isma og sovézkrar yfirdrottn-
unar, lefðtoga flokksins. Krú-
sjeff varð að sætta sig við
orðinn hlut, og Gomulka hélt
völdunum. Álit manna á Go-
mulka átti eftir að breytast,
en það er staðreynd, að frels-
isþrá almennings lyfti honum
í valdasessinn.
Atburðirnir í Póllandi
höfðu geysimikil .áhrif í Ung-
verjalandi. 23. október komu
stúdentar saman í Búdapest
til að krefjast þess, að slakað
yrði á hinni stalínistísku
ógnarstjórn, sem Erno Gerö,
aðalritari kommúnistaflokks-
ins var aðalfulltrúinn fyrir.
Kröfur stúdenta voru þjó'ð-
ernislegs eðlis, en ekki and-
kommúnistískar. Aðalkrafan
var sú, að Imre Nagy, gamal-
reyndur kommúnisti, sem
áunnið hafði sér virðingu
fyrir hófsama stefnu, er hann
var forsætisráðherra á árun-
um 1953 til 1955, myndaði
nýja ríkisstjórn. Skyndilega
lét stjórnin til skarar skríða.
Öryggislögreglan hóf skot-
hríð á friðsaman og vopn-
lausan mannfjöldann fyrir
framan útvarpsstöðina. Gerö
lýsti yfir herlögum og kvaddi
rússneskar hersveitir á vett-
vang til að hreinsa göturnar.
Um kvöldið var risalíkneski
af Stalín steypt af stalli.
Snemma næsta morgun
hófst byltingin fyrir alvöru
og frelsishetjur börðust gegn
sovézkum skriðdrekum á göt-
unum. Alls komu 10.000 rúss-
neskir hermenn til Búdapest
með skri'ðdreka og brynvarða
vagna. Bardagar hófust um
alla borgina, rússneskir her-
menn og menn úr öryggis-
lögreglunni stráfelldu mann-
fjölda fyrir framan þinghúsið.
Ungverski herinn gekk í lið
með byltingarmönnum og
dreifði vopnum til frelsis-
sveitanna. Miðstjórn komm-
únistaflokksins kom saman til
fundar og skipaði Nagy for-
sætisráðherra, en of margt
hafði gerzt, til þess að þessi
sigur hefði nokkur áhrif á
uppreisnarmennina. Síðla
dags komu sovézku kommún-
istaleiðtogarnir Anastas Mik-
oyan og Mikhail Suslov flug-
leiðis frá Moskvu, og fóru
þeir í sovézkum skriðdrekum
frá flugvellinum til aðal-
stöðva kommúnistaflokksins.
25. október var Gerö viki’ð
úr embætti flokksleiðtoga, og
eftirmaður hans var skipaður
Janos Kadar, sem setið hafði
í fangelsi á Stalínstímanum.
Stalínistar voru þó enn í
meirihluta í flokknum og
stjóminni. Um morguninn
var ástandið heldur rólegra
en daginn áður, og sovézkir
skriðdrekar réðu lögum og
lofum á götunum. Efnt var
til nýrrar mótmælagöngu til
þinghússins síðdegis, og ör-
yggislögreglan skaut á mann-
fjöldann ofan af húsaþökum.
Daginn eftir tók byltingin
að breiðast út um landsbyggð
ina. í Búdapest var lýst yfir
útgöngubanni, en bardagar
héldu áfram í ýmsum mikil-
vægum stöðum, sem bylting-
armenn höfðu enn á valdi
sínu. Mikoiyan og Suslov fóru
úr landi, og i fylgd með þeim
var Gerö. 27. október mynd
aði Nagy nýja ríkisstjórn, og
var dregið til muna úr áhrif-
um stalínista. Ungversiki her-
inn gekk allur í '’íð með bvlt-
ingarmönnum að öryggislög-
reglunni undanskilinni, og
Kilian-herbúðirnar í Búda-
pest urðu aðalmiðstöð and-
spyrnunnar undir stjórn Pal
Maleters hershöfðingja.
28. október réðu Rússar að
miklu leyti við ástandið í Kili
an-herbúðunum. Skriðdrekar
voru á verði á öllum helztu
götum, og leitað var á vegfar
endum. Lífið færðist næstum
því í eðlilegt horf, og Nagy
flutti útvarpsræðu, þar sem
hann hét því, að sovézkar her
sveitir yrðu fljótlega kvaddar
á brott frá höfuðborginni.
Mikoyan og Suslov komu nú
aftur frá Moskvu og höfðu
í BLúei
me’ðferðis yfirlýsingu frá sov-
étstjórninni þar sem orðið
var við flestum kröfum
byltingarmanna og heitið var
að endurskoða dvöl sovézkra
hersveita í Ungverjalandi.
30. október héldu rússnesku
hersveitirnar á brott frá Búda
pest, og komið var á fót al-
þýðuher undir stjórn Pal Mal
eters hershöfðingja. Nagy
lýsti því yfir, að lokið væri
dögum einsflokksstjórnar og
hófst handa um myndun nýrr
ar stjórnar með þátttöku allra
flokka, sem störfuðu 1945. —
Daginn eftir lýsti Nagy yfir
því, að sovétstjórnin hefði
faUizt á að kalla heim herlið
sitt frá Ungverjalandi. Sama
dag hófst brottflutningurinn.
Mikoyan og Suslov héldu
heimleíðis og virðast hafa
samþykkt ráðstafanir Nagys
til að koma á lögum og reglu.
Meðan þessu fór fram vökn
uðu stjórnmálaflokkar, sem
kommúnistar höfðu bannað,
til lífsins og mikill stjórn-
málaáhugi greip um sig. Kad-
ar talaði um nýja „þriðju
leið“, sem enga samleið
mundi eiga með títóisma eða
kommúnisma Gomulka. Nagy
hafði áður lagt til, að Ung-
verjaland yrði hlutlaust ríki
og aðrir rá’ðherrar höfðu
hvatt til þess, að Rússar
slepptu öllum tökum sínum á
þjóðinni. Mindzenty kardin-
ála hafði verið sleppt úr haldi
og kirkjan fagnaði fengnu
frelsi. En fljótt skipast veður
í loftL 1. nóvember bárust
þær fregnir, að sovézkar her-
sveitir hefðu aftur sótt inn í
landið. Nagy fyrirskipaði
myrkvun, þegar þessi skelfi-
legu tíðindi bárust. Sóvézki
sendiherrann fullvissaði hann
um, að þessir liðsflutningar
væru „algerlega eðlilegir” og
að tilgangur þeirra væri sá
a'ð tryggja öruggan brottflutn
ing sovézkra borgara. Nagy
ákvað að fordæma Varsjár-
bandalagið, lýsa yfir hlutleysi
Ungverjalands og biðja Sam-
einuðu þjóðirnar um vernd.
Um nóttina hvarf Kadar.
2. nóvember bárust uggvæn
legar fréttir frá landamæra-
héruðunum. Sovézkir skrið-
drekar streymdu inn yfir
landamærin og umkringdu
flugvelli, járnbrautastöðvar
og stjórnárbyggingar. Nagy
skoraði á stórveldin að virða
hlutleysi Ungverjalands og
skipaði Maleter hermálaráð-
herra og fól honum að ræða
við Rússa.
Daginn eftir kom sovézk
hermálasendinefnd til þing-
hússins í Búdapest og hóf vfð
ræður við Maleter. Kl. 11 um
kvöldið hringdi Maleter í
Nagy til að skýra honum frá
gangi viðræðnanna. Símalín
an var skilin eftir opin, svo
að þeir gætu stöðugt ræðzt
við. Um miðnætti var símtól
ið lagt á. Ivan Serov hers-
höfðingi handtók Maleter.
Kl. 4 aðfaranótt sunnudags
ins 4. nóvember var Nagy
vakinn og honum sagt, að sov
ézkar hersveitir hefðu sótt
inn í Búdapest. Öll mót-
spyrna var miskunnariaust
brotin á bak aftur. Þegar bar-
dagarnir stóðu sem hæst, kom
Kadar aftur fram á sjónar-
svfðið sem forsætisráðherra
nýrrar stjómar, sem Rússar
skipuðu. Mindzenty kardináli
leitaði hælis í bandaríska
sendiráðinu, þar sem hann
dvelst enn. Nagy og stuðnings
menn hans leituðu athvarfs í
júgóslavneska sendiráðinu. —
(Nagy var tekinn af lífi í júní
1958).
Byltingunni var lokið. Ár-
angurslaust sendi útvarpsstöð
byltinga'rmanna neyðaróp til
Yesturveldanna og Samein-
uðu þjóðanna: „Hjálpið okk-
ur, hjálpið okkur. — S O S.
S O S. — Ungverjaland kall-
ar. Við biðjum hinn vestræna
heim um aðstoð. Hjálp, bjarg-
fð okkur . “ Frelsisvon-
irnar og þjóðarbyltingin
drukknuðu í blóði, og Veistur-
veldin og Sameinuðu þjóðirn
ar vildu eða gátu ekkert að-
hafzt.
Heimsálitið sneriist öndvert
gegn Rússum þegar þeir
bældu niður byltinguna í Ung
verjalandi, nákvæmlega á
sama hátt og er þeir innlim-
uðu Eystrasaltslöndin og réð-
ust á Finnland, Þessar smá-
þjóðir, sem þannig urðu
öþyrmilega fyrir barðinu á
yfiirgangi Rússa, hlutu sjálf-
krafa samúð heimsins.
Ungverjalandsbyltingin var
þyngsta áfallið, sem komim-
únistar höfðu orðið fyrir frá
upphafi. Sameinuðu þjóðirn-
ar fordæmdu framferði
Rússa, mörg ríki létu í Ijós
andstyggð sína og margir
meðlimir kommúnistaflokka í
mörgum löndum sneru baki
við kommúnisma. Júgóslav-
neski kommúnistinn Djilas
kallaði Ungverjalandsbyltiing-
una upphafið að hruni kotmm-
únismans. Hún kom af stað
frelsisöldu, sem ekki varð
stöðvuð. Eftir hana var von-
laust að snúa aftur til stalín-
isma, og smám saman hlaut
þróunin að stefna í frjáis-
lyndari átt.
1 Búdapest haustið 1956.