Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. NÓV. 1967
JL
21
BORGARALEGT hugrekki (Zivilcourage, — þetta er þýzkt
hugtak) er sú tegund hugrekkis, sem borgarar hvers þjóðfélags
sýna stundum gegn ofurefli harðstjórnar. Það krefst mismunandi
mikils hugrekkis að beygja sig ekki undir allan ranglátan aga. I
lýðræðisríki er t.d. engin hætta á því, að við verðum sviptir lífi
eða frelsi fyrir að skrifa undir skjal til að sýna það, að við
fylgjum einhverjum málstað. Á tímum, þegar mikil stjórnmála-
spenna ríkir, eins og í Bandaríkjunum á McCarthy árunum,
er áhættan talsvert meiri. í einræðisríkjum er hún enn meiri, og
fjöldi þeirra erfiðu ákvarðana, sem einstaklingurinn verður að
taka með tilliti til þessa, er á sama hátt miklu meiri. Sumar
slíkar aðstæður í einræðisríkjunum eiga sér enga hliðstæðu hjá
okkur. Þannig var það árið 1958, þegar rithöfundaþing í Sovét-
ríkjunum kom saman til að afneita Pasternak. Þá sagði einn
viðstaddra, þegar röðin kom að honum, að hann hefði ekkert til
málanna að leggja, því að hann hefði ekkert annað en gott að
segja um Pasternak. Að svo mæltu yfirgaf hann salinn. ÞQssi rit-
höfundur var Andrey Sinyavsky. „Aðeins þáð að hafa þekkt
hann“, sag’ði rússneskur stúdent, skömmu síðar, „gefur manni
styrk. Manni þykir óhugsandi annað en að reyna að sýna af
sér einhverja karlmennsku".
Það er ekkert undarlegt, að þegar hann og Yuli Daniel voru
handteknir og yfir þeim haldinn réttur, ákærðir um brot á þeim
greinum rússnesku hegningarlaganna, sem fjalla um sérstaklega
alvarlega glæpi gegn ríkinu, fyrir „áróður í þeim tilgangi að
veikja eða grafa undan sovézku stjórninni", þ. e. a. s. að gefa
verk sín út erlendis, — þá sýndu félagar þeirra, sem voru beint
eða óbeint viðriðnir réttarhöldin, sömu staðfestu. Þeir aðhyllt-
ust kenningu Sinyavskys, þá trú hans, að eina lyfið við sjúk-
dómi Rússlands væri ekki að finna í stjórnmálum, sem að hans
dómi eru sköpunarlaus starfsemi, heldur á sviði siðfræðinnar, —
og umfram allt í því að leita sannleikans. Ef rússneska þjóðin
eigi að komast til nokkurs þroska og hamingju, þá verði að rjúfa
þagnarsamsærið, sem ríkir um fortíðina og mikinn hluta rúss-
nesks þjóðlífs, um gyðingaofsóknir, um spillingu í kynferðismál-
um, um fangabúðir og hreinsanir.
Það var í anda þessarar hreinskilni, sem eiginköna hans ritaði,
skömmu eftir handtöku hans, bréf til Brezhnevs, aðalritara mið-
Andrei Sinyavsky og Yuli Daniel mcð kistu Pasternaks.
BORGARALEGT HUGREKKI
Sinyavsky-Daniel
stjórnar Kommúnistaflokksins,
og sendi um leið afrit, eins og
venja er þeirra, sem telja sig
ekki hafa neitt að óttast, til
yfirsaksóknara Sovétríkjanna,
forseta öryggisráðs ríkisins, og
til ritstjóra blaðanna Pravda,
Izvestia og Literaturnaya Ga-
zette. Hún virðist ekki hafa
fengið svar frá neinum hinna
fyrrnefndu, og hinir síðar-
nefndu prentuðu ekki bréf
hennar. Þegar tekið er tillit til
þess, hve einarðleg árás hennar
var, er ósennilegt, að þeir hafi
verið þess fýsandi. Hún kvaðst
geta skili’ð það, að rithöfúndur
hlyt: gagnrýni, jafn-vel mis-
kunnarlausa gagnrýni, „þar setn
orð og aðeins orð eru vopnin
til að ráðast á bókmenntaverk",
en handtaka rithöfundar stang
aðist á við ákvæði sovézku
stjórnarskrárinnar um mál-
frelsi. í niðurlagi bréfsins læt-
ur hún algerlega væmnilaust
í ljós þá ósk, að vera sett í fang
elsið með manni sínum, því að
Yuli Daniel fyrir réttarhöldin
frelsi sé henni einskis virði án
hans. ,',Ég segi yður alveg hrein
gkilnislega álit mitt, þótt afar
fátt fólk í Sovétríkjunum geri
það“. Og hún kveðst geta sagt
það, vegna þess að hún hafi
mjög litlu að tapa. Orðalagið
var dálítið kaldhæðnislegt. Og
eiginkona Daniels tók upp
þetta orðalag, þegar hún ritaði
til að kvarta undan hótunum
rannsóknardómaranna við
hana, er þeir unnu að því að
safna gögnum fyrir „procés-
verbal“ (munnlegan málflutn-
ing). Hún sagði: „Á lífsferli
mínum hafa mér ekki áskotn-
azt nein veraldleg auðæfi, og
mér hefur lærzt að virða þau
að vettugi. En þau andans verð
mæti, sem á fjörur mínar hef-
ur rekfð, verða aldrei frá mér
tekin“. Án þessarar fyrirlitning
ar á dauðum hlutum, neyzlu-
vörum og veraldlegum eignum,
er kannski ómögulegt að sýna
slíkt hugrekki.
Eiginkona Sinyavskys reyndi
— og í fangabúðunum.
mjög að leiða rök að því, að
forsendur bréfs hennar væru
ekki eingöngu persónulegar,
til þess að fá ekki aðeins and-
svar sem þetta: „Hann er eig-
inmaður yðar. Við erum líka
mannleg". Aldrei væri þó hægt
að bera unga skáldinu Alik
Ginzburg á brýn slíka tilfinn-
ingasemi, en hann lét sig ekki
muna um það, þótt hann hefði
tvisvar verið settur í fangelsi,
að skrifa bréf til Kosygins, þar
sem hann mótmælti handtök-
unni á þeim forsendum, að
hann elska’ði rússneskar bók-
menntir og vildi ekki „sjá tvo
rithöfunda til viðbótar senda
burtu með vopnuðum vörðum
til að fella tré“. Bréf hans er
formlega sett upp eins og kenn
ing undir fjórum kaflafyrir-
sögnum: 1) Um það, hvernig
skilja beri hugtakið „andsov-
ézkur áróður“ og um beitingu
þess skilnings. 2) Um beitingu
skilnings hugtaksins „andsov-
ézkur áróður“ gagnvart bók-
menntum. 3) Um hlutverk
KGB (Öryggislögreglunnar) í
opinberu lífi landsins. 4) Um
athugun á alþjóðasamþykktum,
— einkum 19. grein Mannrétt-
indasáttmálans, sem samþykkt
ur var af Sameinuðu þjóðunum
með stuðningi Sovétríkjanna.
Undir þriðju fyrirsögninni
lýsir hann útifundinum á Push
kintorgi í desember 1965, sem
haldinn var til að krefjast þess,
að réttarhöldin yfir Daniel og
Sinyavsky færu fram fyrir opn
um tjöldum. Svo vir*ðist sem
hann hafi sjálfur gengizt fyrir
þessum fundi með aðstoð
skáldsins Sergei Esenin. Eintak
af fundarboðunum hefur borizt
vestur fyrir járntjald. Þar stend
ur m.a. „takið með ykkur tvo
aðra borgara". Efni fundarboð-
anna er undarlegt í augum
þeirra, sem ekki gera sér grein
fyrir því, hve þröngur stakkur
þessum mótmælaaðgerðum
varð að vera sniðinn, til þess
að halda þeim innan ,,löglegs“
ramma, og hve mikla hættu
fundarmenn lögðu sig í. Á
plagginu eru nákvæm fyrir-
mæli um það, hvaða vígor'ð
megi hrópa („Við krefjumst
þess að allir fái að fylgjast með
réttarhöldunum yfir . . . “)
og hvernig eigi að hegða sér, ef
lögreglan skerist í leikinn. Öllu
var haldið innan ramma lag-
anna. Samt sem áður, eins og
Ginzburg bendir á í bréfi sínu
til Kosygins, leysti lögreglan
fundinn upp með valdi, — sönn
un þess að Öryggislögreglan
„stendur ennþá opinberu lífi
fýrir þrifum“. Það. sem Ginz-
burg fjallar um, er réttarfar
innan takmarka stjórnarskrár-
innar, — sovézkt réttarfar.
Hann situr nú i fangelsi í
þriðja sinn, — sennilega fyrir
þá sök að hafa gefið út „hvíta
bók“ um mál rithöfundanna
tveggja og að senda eintak af
henni til Podgorny forseta.
Svar yfirvaldanna vi'ð óá-
nægjuöldunni, sem frjálslyndir
hópar mennta- og listamanna
komu af stað, var að birta tvær
árásargreinar um hina hand-
teknu. Þær eru í gamalkunnum
tón sovézkra bókmenntadeilna,
— sama tón og menn hafa van-
izt að heyra í brezkum réttar-
sölum og stundum í brezkum
blöðum, þegar ráðizt hefur ver
ið gegn ákveðnum bókum, kvik
myndum eða sjónvarpsþáttum.
„Hið fyrsta, sem menn finna
til við lestur verka Daniels og
Sinyavskys, er viðbjóður. Það
er of ógeðslegt að birta tilvitn-
anir til að gefa dæmi um þá
spillingu, sem allt úir og grúir
af á síðum verka þeirra. Me'ð
sjúklegri nákvæmni velta þeir
sér báðir í skrifum sínum upp
úr lýsingu á kynferðislegum og
sálfræðilegum vandamálum.
Þeir bera báðir vott um sið-
ferðilega hnignun”.
Þannig mæltist Izvestia. —
Frúin, sem skrifaði í Li-
teraturnaya Gazette (hún kom
reyndar við sögu síðar, við
réttarhöldin, og þá í gervi
„ákæranda fólksins“), komst að
þeirri niðurstöðu, a'ð „ekkert
hyldýpi siðspillingar væri svo
svart, að þeir veigruðu sér við
að kafa niður í það í ákafa
sínum að saurga og troða fót-
um allt mannlegt í sovézkum
borgurum, vináttu, ást, móð>ur-
tilfinningu og fjölskyldubönd.
Viðbrögð hinna frjálslyndu
mennta- og listamanna voru
skjót. Bréf til Izvestia og Gaz-
ette mótmæltu harðlega
„blygðunarlausum mannorðs-
þjófnaði rithöfunda í anda gam
allar hefðar, sem við héldum að
væri dauð og grafin“. Bréfin
voru öll undirrituð með full-
um nöfnum og heimilisföngum
sendendanna. Þau voru auð-
vitað aldrei birt í Izvestia eða
Gazette, en hefur verið dreift
manna á meðal eins og svo
Framhald á bls. 30