Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUÐAGUft 7. NÓV. 1967
13
Tchekov
Ári síðar var Pétur myrtur af
hallarvarðliðum sínum að undir
lagi Katrínar. Hún talaði heil-
mikið um ást sína á þegnunum.
En hún lagði mestalla orku sína
í það að breyta St. Pétursborg í
miðstöð meiri íburðar og vellyst-
inga en dæmi væru til um ann-
ars staðar í heiminum. í>að voru
auðvitað hinir ánauðugu bænd-
ur, sem stóðu straum af þessum
framkvæmdum, enda voru stöð-
ugar bændauppreisnir allt
stjórnartímabil hennair. Bilið
milli hirðarinnar og þjóðarinn-
ar var nú orðið óbrúanlegt. Fram
til valdatöku Nikulásac I, árið
1®25, voru keisarar krýndir eða
þeim steypt af stóli eftir duttiung
um óábyrgs aðals, sem hafði í
hendi sér lífvarðasveit keisar-
ans.
En árið 1825 var einnig að fæð
ast ný hugmynd, — frækorni
hafði verið sáð í vitsmuna- og
tilfinningalíf þjóðarinnar, sem
átti eftir að gerjast með árunum
og sjóða endanlega upp úr árið
1917 með. falli sjálfs einveldisins.
Áranguxinn af auknum sam-
skiptum Rússlands við Evrópu-
löndin á tímum Napóleons-
styrjaldanna, fyrstu kynnum
Rússa af vestrænum lífnaðar-
háttum, varð sá, að hinir yngri
og greindari af aðlinum tóku að
fyrirverða sig vegna mismunar-
ins á eymd, ólæsi og villimann-
legu munaðarlífi síns eigin þjóð-
félags og hófsamari, jafnari
menningu ríkja Vestur-Evrópu.
f»á hafði það ekki minni áhrif,
að þeir höfðu barizt við hlið
bændanna, kynnzt þeim og öðl-
azt þannig nýja þjóðernislega
samkennd með almenningi í
RússlandL
Þá tók að dreyma um stjórn,
sem gerði eitthvað fyrir fólkið.
Þeú fóru að hugsa og tala um
orð eins og „stjórnarskrá". Þeir
ákváðu að taka Moskvu herskildi
og drepa Alexander I. En Alex-
ander dó sjálfur, áður en hægt
væri að myrða hann. Jæja þá,
þeir ætluðu að ná Pétursborg
á vald sitt, áður en ráðrúm
gæfist til að krýna nýjan keis-
ara. Þeim mistókst það. Aðferðin
var hin sama og lengi hafði tíðk-
azt, uppreisn í keisarahöllinni,
— en tilgangurinn var annar en
venjulega. Samsærismennirnir,
sem stóðu fyrir uppreisninni í
desember, 1825, „Desembristarn-
ir“ voru ekki að skara eld að
eigin köku, þeir voru að hugsa
um þjóðina. Þetta var alveg nýtt
af nálinni. Því var það, er: Niku-
lás I vann sitt fyrsta embættis-
verk, að brjóta óvægilega á bak
aftur uppreisnina og útrýma
samsærismönnunum, að hann
var ekki að hegna eiginhags-
munasinnuðum ævinitýramönn-
um, heldur var hann að hefja
varnarstríð gegn afli, sem hlaut
einhverntíma að verða ofan á
úr 'því að það var á annað borð
tekið að hreyfast.
Úr því að byltingin í desem-
ber mistókst, var framfarasinn-
uðum aðalsmönnum þorrinn all-
ur móður. En önnur breyting
hafði orðið á. Úr háskólunum
voru nú farnir að útskrifast
menn, sem spurðu spurninga. í
mið- og lægri þrepurn hins risa-
stóra skrifatofubákns ríkisins
var að myndast stétt mennta-
manna af borgaraættum, litil
að höfðatölu, en 'þeim mun
fleiri hugsanir greru í höfðunum.
Þessir menntamenn eignuðust
sameiginleg áhugamál með
frjálslyndum aðaismönnum.
Gogol, hinn snjalli ádeiluhöfund
ur, var starfsmaður á ríkisskrif-
stofu, og Tchaadayev, hinn harði
talsmaður vestrænnar menning-
ar, var fyrrverandi riddaraliðs-
foringi, aðalsmaður og sterti-
menni í háttum.
Og þannig komst af stað hin
einstæða þróun, sem breytft
hinu vanþróaða Rússaveldi í hug
myndaverksmiðju. Ekkert í
mannkynssögunni kemst til jafns
við þetta undarlega ástand. Af-
burðasnillingar rússnesku skáld-
sögunnar, leikhússins og tónlist-
arinnar voru studdir sæg áhuga-
samra hugsuða, sem endalaust
settu fram kenningar, spurning-
ar, kröfur og endalaust lýstu þvi
yfir, hvað gera þyrfti til að bæta
hag þjóðarinnar.
Þessir menn mynduðu þann
vafasama, andlega jarðveg, sem
úr spruttu síðar á öldinni bylt-
ingamennirnir, er sjálfir urðu
tii þess að koma á því ástandi í
landinu. að það varð mögulegt
Pétur mikli
fyrir mann eins og Lenin að
taka völdin í sínar hendur. Og
mesta kaldhæðni Rússlands
nítjándu aldarinnar er sú, að
þótt það færði ríkjum Vestur-
Evrópu nýjar hugmyndir og
betri réttlætisvitund, sem varð
að ómetanlegu gagni fyrir þær
þjóðir, þá var allur dýrðarljóm-
inn af þeim slökktur árið 1917,
þegar flestir héldu, að stund
sigurs þessara hugmynda væri
upp runnin, — með ógnvekj-
andi útikoimu þess, er saman
runnu í einn farveg þýzk heim-
speki, sem staðfærð hafði verið
til notkunar í Rússlandi, og ösk-
ur almúgans þrautpínda, sem
geystist vopnaður fram í upp-
reisn og heimtaði ekki hug-
myndafræði, heldur, eins og frá
ómunatíð, bújarðir og braiuð.
Þversögnin eir sú, að þessar
hugmyndir brutust upp á yfir-
borðið, þegar rússneska þjóðin
var í fullkomnari spennitreyju
keisarans en nokkru sinni fyrr í
sögu landsins. Nikulás I hafði
fyrirbyggt gersamlega hvers-
konar stjórnmálalega starfsemi
með nýju ráðuneyti, sem eink-
um starfaði með aðstoð hinnar
illræmdu þriðju fylkingar, sem
var fyrirmynd Cheka Lenins og
GPU Stalins. En hann gat ekki
hneppt hugsanir manna í fjötra,
jafnvel þótt honum tækist með
geysivíðtækri ritskoðun að mestu
að hindra menn í frjálsri tján-
ingu hugsana sinna.
Arftakar Desembristanna tóku
af mikilli hógværð og með ná-
kvæmum athugunum á sögu
Rússlands að reyna að komast
að því, hvar mistökin lægju.
hvað ylli því, að Rússland væri
svo vanþróað og þjóðin svo ves-
öl, hvers vegna saga þess hefði
enga samleið átt með sögu Evr-
ópuríkja. Þeir beindu mestri
athygdi sinni að ástandinu í mál-
um bænda. Héir var víðáttumikið
land, auðugt frá náttúrunnar
hendi, þar sem fjórir fimmtu
hlutar íbúanna voru þrælar, al-
gerlega réttindalausir, stritandi
roeð frumstæðustu landbúnaðar-
verkfærum við að styrkja glæp-
samlega og ábyrgðarlausa yfir-
stétL Og þeim var haldið við
efnið, ekki aðeins með lögreglu-
liði og harðsvíruðum ráðamönn-
um landeigenda, heldur og með
aðstoð presta þeirrar kirkju,
sem var ekkert annað en angi af
einræðisstjórninni. Þeim var
haldið í slíkri spennitreyju, að
þeir gátu sig hvergi hrært. Þeir
gátu ekíki sýnt nemn mótþróa,
utan nokkurra vanhugsaðra,
óakipulegra og tilgangslausra
uppþota með tílheyrandi mann-
drápum og íkveikjum.
Með slíkar bændauppreisnir í
baksýn (meira en 700 mismun-
andi uppþot eru færð í opin-
berar skýrslur frá 1826 til 1854)
óx menntamannastéttinni fisk-
ur um hrygg.
Hún skipti sér í tvær megin-
fylkingar, þótt einnig væri um
að ræða margar undirtegundir
og afbrigði, — í Vestursinna og
Slavófíla, eftir því hvort þeir að-
hylltust þjóðfélagsumbætur í
anda vestrænnar eða slavneskrar
menningar. Fyrsti meiri háttar
talsmaður Vestursinna var Pet-
er Tchaadayev (hann var úr-
skurðaður geðveikur af yfirvöld
unum og haldið í stofufangelsi
— sama baráttuaðferð og Krús-
jeff færði sér í nyt, þegar hið
einfaldara ofbeldi, sem Stalín
hafði beitt, var orðið úrelt). Þeir
héldu því fram, að allar hörm-
ungar Rússlands stöfuðu af við-
skilnaði þess frá vestrænum
þjóðum.
Merkustu leiðtogar Slavófíla
voru Khomyaíkov og Aksakov
bræðurnir. Þeir prédikuðu þvert
á móti, að Rússland hefði af-
vegaleiðzt, vegna áhrifa frá Vest
urlöndum, sem hafizt hefðu á
tímum Péturs mikla. Til þess að
öðlast sáluhjálp yrðu Rússar að
afneita hinni erlendu keisaraætt
sinni og lauga sig við helztu upp
sprettu sögu þjóðarinnar, — bók-
stafstrú og dyggðir, ósaurgaðar
af spillingu Vesturlanda.
Aldrei hefur nokkur þjóðarsál
verið brotin betur til mergjar,
veikleikar hennar og svívirðing
eins hreinskiilnislega fram dreg-
in. Hvorki ritskoðun, Síbería né
útlegð gat þaggað niður í hinum
miklu rithöfundum Rússa. Þann-
ig fóru bókmenntir og stjórn-
mál að verða í eyrum þjóðarinn
ar tvö nöfn á sömu starfsemi.
Reyndar má frekjuiaust segja, að
frá þriðja áratugi nítjándu aldar,
hafi rithöfundar verið einu stjórn
málamenn Rússlands, — þar
sem atvinnustjórnmálamennirn-
ir, bæði fyrir og eftk bylting-
una, voru aldrei annað en emb-
ættismenn einræðisskipuiags.
Þetta var flestum rithöfundum
meðvituð starfsemi. Og jafnvel
þeir rithöfundar, sem skrifuðu
hluttekningarlaust og af svart-
sýni um draumórakennt og
framkvæmdalaust orðaskrum
stjórnmálasinnaðra mennta-
manna (Turgeniev á miðri 19.
öld, — Tjekov síðar), voru næst-
um óafvitandi að útbreiða stjórn
málaskoðanir. Sérhver gagnrýni
á „status quo“ (óbreytt ástand),
bein eða óbein, var, samkvæmt
eðli stjórnarfarsins,, byltingar-
starfsemi, þar sem ástandið var
óumdeilanlegt, óbreytanlegt,
gjöf keisarans, gjöf Guðs.
Það var eðílilegt og óhjá-
kvæmilegt, að menntamennirn-
ir einblíndu á bændakúgunina.
Bændumir voru þjóðin, að því er
virtist, og kjör þeirra og með-
ferð voru þjóðarsmán, — óbreyt-
anleiki þeirra og mótþrói gegn
tillögum þeirra, sem vildu
hjálpa þeim, ollu mörgum von-
brigðum. Jafnvel þegar Alex-
ander II tók við af Nikulási og
vildi gera yfirbót, yfirbót að of-
an, — og aflétti átthagafjötrun-
um árið 1861, var árangurinn af
þéirri ákvörðun neikvæður.
Land það, sem skipt var milli
bænda, var of lítið, og skilmál-
arnir fyrir veitingu landsins
voru of harðir. Aðeins hinir
sterkustu og hæfustu af bænd-
unum gátu staðið á eigin fótum,
— hinir voru verr settir en áð-
ur.
Sjálft frelsisárið 1861, brutust
500 sinnum út svo alvarlegar
óeirðir, að grípa varð til her-
liðs til að bæla þær niður. í
Vezdna, skammt frá Kazan, kom
til sögufrægs blóðbaðs.
Helzti klaufaskapur allra frjáls
hyggjumanna og byltingamanna
nítjándu aíldarinnar lá í því, að
þeir komu ekki auga á að undir
óbreyttu yfirborði stjórnarfars-
ins, voru djúptæk unfakipti að
hefjast, umskipti, sem keisarinn
og ráðgjafar hans skildu ekki,
enda stjórnuðust þau af öflum,
sem þeir höfðu enga hugmynd
um.
Þetta voru efnahagsleg öfl.
Rússland var að byrja að iðnvæð
ast. Verkalýðsstétt var að fæð-
ast í borgunum. I byrjun aldar-
innar voru iðnverkamenn minna
en fjórðungur úr milljón, en
1861 voru þeir orðnir næstum
miiljón manna.
Afnám átthagafjötranna, sem
: ak marga bændur til borganna,
Xlýtti þessarí þróun, sem að
mest-u var staðið undir með er-
lendu fjármagnL Milli 1861 og
1880 voru rússneskar járnbrautir
lengdar úr 1.000 mílum og upp í
samtals 14,000. í lok aldarinnar
var tala verkamanna komin upp
í eina og hálfa milljón og í lok
fyrri heimisstyrjaldarinnar tvær
og hálfa milljón. Þetta var geysi
leg þjóðfélagsbreyting, sem hinir
fyrri umbótasinnar og byltingar
menn gerðu sér ekki minnstu
grein fyrir, þar sem þeir voru
svo niðursokknir í vandamál
bænda.
Þjóðfélagsbaráttan reis einna
hæst árið 1874, við þær aðgerð-
ir, sem á rússnesku nefnast
„narodniki". Þúsundir ungra
manna og kvenna, sem enga
hugmynd höfðu um, hvernig tala
ætti við bændur, fóru frá borg-
unum til að setjast að hjá bænd-
um, í þeim tilgangi að öðlast sjálf
sáluhjálp með því að lækka sig
niður á þeirra stig, og frelsa síð
an bændur með því að leiða þá
til uppreisnar. Bændurnir kærðu
sig yfirleitt ekkert um þetta
unga fólk, og keisarinn refsaði
því með því að varpa því í fang-
elsL
Leynifélagið „Land og frelsi"
sem stofnað var árið 1862, þró-
aðist yfir í hreyfingu með
ákveðnari tilgangi, „Þjóðar-
viljann", sem sjálfur þróaðist síð
ar yfir í „Byltingarflokk sósíal-
ista“. í fyrstu hafði félagsskapur
þessi lítil afskipti af hinni nýju
öreigastétt i borgunum, þar sem
hann lagði alla áherzlu á fram-
farir í landbúnaði og beitti við
það hryðjuverkum, — hann var
allra fiokka athafnasamastur í
miorðum áhrifamanna í lok ald-
arinnar. Hann vann ötullega að
moríum á keisurum og erki-
hertogum, en vanrækti verka-
mennina í verksmiðjunum.
Þeir urðu hins vegar helztu
skjólstæðingar Sósíaldemókrata-
flokksins, sem árið 3898 varð til
við sameiningu lítiUa Marxista-
félaga, sem imdanfarin 15 ár
höfðu verið að vaxa úr grasi.
Lenin sjálfur var stofnfélagi
flokksins. Flokkurinn var undir
eins harðbannaður af yfirvöld-
unum og varð að starfa leyni-
lega. Lenin flúði til Sviss til
að ritstýra fyrsta fréttablaði
Marxista, „Iskra“ eða „Neistan-
um“.
Höfuðeinkenni Sósíaldemó-
krata voru þau, að þeir gerðu
Karl Marx að spámanni sínum,
afakrifuðu baendur sem hugsan-
legan burðarás byltingar, beittu
sér gegn stórfelldum hryðju-
verkum (ekki af mannúðiar-
ástæðum, heldur af hagsýni) og
lögðu alla von sína á hina vax-
andí verkalýðsstétt í borgunum.
Þessi verkalýðsstétt var auðveld
viðureignar fyrir neðanjarðar-
hreyfingu, sem starfáði í „sell-
um“ undir járnaga.
fjölskyldu hans í útlegðinni í Tobolsk í Siberíu.