Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. NÓV. 1967
ARIÐ 1875 kom ungur bónda-
•onur, Vissarion Djugashvili að
nafni utan úr sveit í Georgíu
til fjallaborgarinnar Gori. Hann
tók að stundia þar skósmiðar
og skömmu seinna kynntist
hann fimmtán ára þjónustu-
stúlku, Ekaterinu Geladshe að
nafni og gekk að eiga hana.
Ungu hjónin hófu búskap sinn
1 úthverfi borgarinnar, í skúr.
þar sem var eldhús og eitt her-
bergi, um fimm fermetrar að
stærð og með einum skjá. Dyr
opnuðust út í forugan húsagarð
og í rigningum skolaði vatni
og aur inn í herbergið, því að
enginn var þröskuldurinn. Hús-
gögn voru lítið borð, stóll og
trérúm.
Á skörrumum tíma eignuðust
þau þrjú böm, en þau dóu ölL
21. desember 1879 fæddist þeim
svo fjórða barnið. sonur, sem
þau skírðu Jósef. Síðar kynnt-
ist heimurinn.Jósef Vissariono-
vich Djugashvili undir nafninu
Jósef Stalín.
Jósef Stalín ólst upp í frum-
stæðu og harðneskjulegu þjóð-
lífi Kákasusfjallaþjóðanna, þar
sem menn bárust á banaspjót
af litlu tilefnj og blóðhefnd
taldist enn sjálfsögð, — og þar
sem sagt er enn í dag, að sér-
hver maður líti á sig sem kon-
ung. Rússnesku talaði hanin á-
vallt með erlendum hreim o.g
hann var alla tíð fyrst og
freonst Georgíumaður í eðli
sínu. Þangað sótti hann harð-
neskju sína og þrjózku, algert
vægðarleysi og skeytingarleysi
um mannslífin og hefndar-
hy.ggju gagnvart öllum þeim,
sem lögðu steina í götu hans.
Faðir hans var ofdrykkjiv
maður og misþyrmdi konu
sinni. Hún elskaði son sinn og
átti þá ósk heitasta að koma
honum til mennta. Hann var
næmur nemandi í barnaskóla
og fyrir atbeina skólastjórans
og prests borgarinnar var hon-
um komið í prestaskóla í höf-
uðborg Georgiu, Tiflis, árið
1894.
Á þessum árum var næsta ó-
hjákvæmilegt, að sérhver
greindur og frjálshuga stúdent
í Rússaveldi gleypti í sig bylt-
ingarhu.gmyndir og ekki var að
búðin á prestaskólanum til
þess að draga úr þeirri tilhneig-
ingu Jósefs. Nemendur voru
hálfsveltir og bjuggu þröngt,
stundum allt að tuttugu í einu
herbergi. Þama voru stöðugar
erjur og nokkru áður bar svo
við, að nemendur myrtu skóla
stjórann. Eftirlætisbókmenntir
nemenda votu byltingarbók-
menntir og Jósef varð brátt
framarlega í flokki hinna rót-
tækusfu. Eftir fimm ára náms-
dvöl var honum vísað úr skóla.
Eftir það gekk hann í sam-
tök byltinffarsinna. Hann starf-
aði um hríð í Tiflis en eitt
sinn, er lögreglan hóf herferð
gegn róttækum þar í borg,
flýði hann bunt. Eftir það
skaut honum upp undir ýms-
um nöfnum, hingað o.g þaneað
um Rússland. lengst af ein-
hvers staðar í Kákasus. Þá beg-
ar sýndi hann þá eiginleika.
sem síðar einkenndu hann,
vægðarleysi og þrákelkni. Á
þessum áru,m beið hans ekk-
ert nema ofsóknir út’eeð. pvnt
ingar og ef til vill aftaka fyrir
hugmyndir sínar og byltinsar-
Starfsemi. Hann var fimm sinn
um settur í faneelsi. bar sem
hann var beittur b'kamlegum
refsineum og bótt.í fnrðu gegna
hvað hann tók slíku af miklu
jafnaðargeði. Hann strauk aft-
ur og aftur úr fa.nffelsinu en
loks var hann sendur í út’egð
til Síberíu. Samtals var hann
u.þ.b. hálft níunda ár í fang-
eisum og útlegð. Millj fan,ea-
vista skaut honum upp við
leynistarfsemi bylt.íngarsinna
Margir helztu forvígismenn
þeirra flýðu undan ofsóknum
keisarastiórnarinnar til VestuT-
landa, en Stalín var kyrr,
hvað sem á dundi. Hinsvegar
átti hann oft í útistöðum við
aðra byltingarsinna og höfðu
ýmsÍT hann grunaðan um að
starfa á snærum leynilögreglu
keisarans. Á síðustu árum hafa
komið fram vísbendingar um,
að svo hafi verið. En hversu
svo sem því var háttað í raun
og veru, var það Stalín, sem
kom ásamt Kamenev til Péturs
borgar. þegar byltingin var
gerð í marz 1917 og tók við
flokkstjórninni, sem undirþjó
valdatöku bolsjevika. Eftir
októberbyltinguna var hann.
orðinn einn af helztu forystu-
mönnum nýju bolsjevikastjórn-
arinnar og kommissar fyrir
smáþjóðabrot Sovétríkjanna. í
skjóli þess embættis réðst hann
— hugsanlega að Lenín for-
spurðum — á föðurland sitt,
Georgíu, sem nýlega hafði lýst
yfir sjálfstæði. Rauði herinn fór
um Tíflis og aðrar bor.gir lands
ins, rænandi ruplandi, nauðg-
andi og myrðandi. Er talið, að
um 60.000 maims hafi beðið
bana í því blóðbaði. Annars
staðar, sem hann starfaði, lét
hann hiklaust taka af lífi alla
þá, sem voru andvígir aðferð-
um hans.
Vegna tilfæringa á sögu Sov
étríkjanna og byltingarleiðtog-
anna þar á þessum árum, er
lítið vitað með vissu um feril
Stalíns á fyrstu árunum eftir
byltinguna. En Ijóst er, að
hann hefur klifrað hratt eftir
metorðastiganum og verið mjög
náinn samstarfsmaður Leníns,
því að árið 1922 var hann orð-
inn aðalritari flokksins.
Hann var hvorki mikill ræðu
maðuir, ritsnjali né vel heima
í fræðikenningum Marxismans
—enda átti hann eftir að fara
langt út fyrir þær. Hann var
fyrst og fremst maður athafna,
skipuleggjari og snjall að nota
sér aðra í eigin hagsmunaskyni
— og hann var snillingur í að
flækja mál, undirbúa samsæri
og stjóma niðurrifsstairfsemi.
En þegar á þessum árum var
félögunum orðin ljós harka
hans og valdafíkn. 1 Leyniræð-
unni um Stalín, sem Nikita
Krúsjeff, fyrrum forsætisráð-
herra Sovétríkjanna hélt á 20.
flokksþinginu í Moskvu 1956,
sagði hann frá því, að Lenín
hefði óttazt, að Stalín mundi
misnota vald sitt sem aðalrit-
ara. Hann sagði, að Lenín
hefði skrifað bréf til 13. flokks-
þingsins, þar sem m.a. sagði,
að ,,síðan félagi Stalín tók við
stöðu aðalritara hefur hann
safnað gífurlegum völdum í sín
ar hendur og ég er ekki viss
um, að hann kunni ævinlega
að beita þeim með nægilegri
gaetni“ .... Einnig hafði Len-
ín sagt: „Stalín er of mikill
ruddi; og sá ókostur, sem vel
má sætta sig við í okkar hóp
og í umgengni meðal ökkar
kommúnista, verður óþolandii
hjá manni, sem er í stöðu aðal-
ritara. Þessvegna legg ég til
að félagarnir athugi, á hvern
hátt væri unnt að koma Stalín
úr þeirri stöðu og fá einhvern
annan kosinn í hana, sem um
fram allt væri fráþrugðinn Stal
ín í aðeiins einu tiUiti, sem sé,
að hann sýndi félögum sínum
meir-a umburðarlyndi, meiri
þegnskap, meiri alúð og meiri
skilning, — væri ekki eins duttL
ungafullur". Krúsjeff bætti síð-
an við að fulltrúar á þinginu
hefðu fjaLlað um þetta bréf
Leníns og skoðanir hans á Stal-
ín., en ákveðið, að hann héldi
áfram stöðunni í þeirri von að
hann léti þessar aðfinnslur sér
að kenningu verða og sigraðist
á þessum göllum sínum. Á 20.
flokksþinginu sagði Krúsjeff
líka frá deilu, sem risið hafði
milli Stalins og Leníns út af
ókurteislegri framkomu hins
fyrrnefnda við Krupskaju, eig-
inkonu Leníns. En fram til þess
tíma hafði sovézku þjóðinni ver
ið talin trú um að meiri vild-
arvinir en Stalín og Lenín
hefðu verið vandfundnir.
Af þessu eina Utla dæmi má
álykta, að margt sé enn óupp-
lýst um Stalín og ferii hans
eða samskipti hans við aðra
kommúniska byltingarmenn og
verður eflaust langt þar til öll
kurl eru komin til grafar.
Er völd Stalíns jukust, varð
það æðsta takmark hans að
gera Rússland, sem þá var hið
frumstæðasta landbúnaðarland
— að iðnaðarveldi og stórveldi.
Þessi barátta hófst í ofboðs-
legu öngþveiti eftir langvar-
andi uppreisnir, styrjöld og
hungursneyð. Hann var þeirr-
ar skoðunar. að ætti iðnbylt-
ingin að komast á fyllilega
yrði að ryðja henni braut gegn
harðvítugri andstöðu bænda og
yrði nokkum tíma gefið eftir
í þessari baráttu, mundi þjóð-
in enn á ný lenda í kyrrstöðu
frumstæðs landbúnaðar og
verða eftirsótt bráð hverjum
sem hafa vildi.
Til þess að koma á iðnbylt-
ingu varð fyrst að gerbreyta
landbúnaðinum, svo að hægt
yrði að framleiða meiri mat-
væli með minna vinnuafli og
fá þannig aukið vinnuafl til iðn
aðarins. Til þess að bændur
gætu orðið iðnaðarmenn varð
jafnframt að mennta þá og til
þess að vekja sjálfstraust
þeirra og framavonir, varð að
sýna þeim stórkostlegar áætl-
anir og einhver áberandi verk
efni sem skírskotuðu til metn-
aðar þjóðarinnar. Það Verður
aldrei af Stalín tekið, að hann
gerði Sovétríkin að stórveldi á
sviði iðnaðar og tækni, þótt
flestir mundu telja, að fórnim-
ar, sem til þess voru færðar,
hafi verið óhóflegar og óþarfar.
Hann veitti fólkinu nauðsyn-
lega menntun til þess að það
gæti stjórnað vélum, en neit-
aði því á hinn bóginn um and-
lega næringu — og að þeim
næringarskorti býr þjóðin enn
í dag. Er ekki ósennilegt, að
•hinn geysilegi bókmenntaáhugi
og almenni í Sovétríkjunum
eigi rætur sínar að rekja til
þessarar vannæringar. Stalín
lagði sem sé grundvöllinn að
iðnaðarþjóðfélaginu en vissi
svo ekki, hvernig skyldi höndla
það.
Hann styrkti völd sín í fyrstu
í samstarfi við Zinoviev og
Kamenev, síðan með Rykov og
Bukharin, en allir féllu þessir
samherjar hans síðar fyrir exi
böðuls hans. Hann snerist harð
lega gegn Trotsky bæði vegna
þess, að í honum sá hann flug-
gáfaðan keppinaut, stærsta
þröskuldinn á vegi sínum til
valda, en einnig vegna þess að
■hanm trúði því að stefna Trot-
skys, að setja heimsbyltinguna
ofar endurreisn og eflingu Rúss
lands, mundi leiða til glötunar.
Þegar honum hafði verið r.utt
úr vegi, safnaði Stalín um sig
yngri mönmum og hollari, m.a.
Molotov, Kirov, Ordzhonikidze
Zhdanov, og Andreiev en flest-
ir þeirra fóru seinna sömu leið
og fyrri félagarnir, voru myrt-
ir eða fjarlægðir með öðrum
hættL
En nú hófst einhver mis-
kunnarlausasta og hræðileg-
asta barátta, sem um get-
ur í mannkynssögunni. Mót-
spyrna bænda var brotin. á bak
aiftur vægðarlaust með fjölda-
aftökum og hundruð þúsunda
manna voru reknir í vinnubúð
ir í Síberíu. Milljónir sultu
heilu hungri en hlýðnari bænd
ur voru teknir og settir til
náms og starfa í verksmiðjum
eða við byggingastörf.
Engar óyggjandi upplýsingar
eru fyrir hendi um fjölda
þeirra bænda, sem létust í þess
um átöku.m, en talið, að 10
milljónir sé sízt of hátt reikn-
að. Um 26 milljónir manna
voru neyddar til að flytjast til
iðnaðarsvæðanna. Harðast kom
þetta niður á bændum í Úkra-
ínu, þar sem, áætlað hefur ver
ið, að hátt í fimm milljónir
manna hafi farizt úr hungri.
Þúsundir féllu fyrir vopnum
lögreglunnar stundum voru
heilu þorpin þurrkuð út. I
Hvíta-Rússlandi er talið, að
hálf önnur milljón manna hafi
týnt lífi og annað eins í Kasak
stan. Hundruð þúsund manna
létu lífið eða voru hraktir í út
legð frá Kákasusríkjunum.
XXX
Jósef Stalín var tvíkvæntur.
Fyrri konu sína, Ekaterinu
Svanidze gekk hann að eiga ár
ið 1904, meðan hann var enn í
Kákasus. Með henni átti hann
soninn Jakob, árið 1906, en árl
síðar lézt hún. Að því er Svetl
ana dóttir hans segir, var
Jakob Stalín lítt hjartfólginn
og hann lézt í fangabúðum
Þjóðverja á styrjaldarárunum.
Síðari konu sinni, Nadyu, móð
ur Svetlönu kvæntist Stalín
árið 1919. Hún var dóttir eins
foringja bolsjevika, Sergeis
Alliluyevs, sem starfað hafði í
Tiflis og kvænzt þar grúsískri
konu. Heimili þeirra var mið-
stöð byltingarmanna, Lenin
ieyndist þar tíðum og Stalín
■líka, þegar hann var að flýja
úr fangelsum. Nadya smyglaði
vopnum fyrir bolsjevika og í
byltingunni var hún ritari í að
alstöðvum þeirra. Hún var
manni sínum til aðstoðar á
margan hátt, vélritaði meðal
annars aftökuskipanir 67 her-
foringja í Tsarytsin (síðar Stal
íngrad og síðar Volgograd) og
á árunum 1922—24, þegar hún
starfaði í skrifstofu Leníns
kom hún til manns síns upplýs
ingum um, að Lenín hefði I
hyggju að svipta hann völdum.
Nadya var ófrísk að syni
þeirra, Vassily, þegar þau gift
ust og Svetlana fæddist svo ár
ið 1925.
Árið 1929 innritaðist Nadya
í tækniskóla í Moskvu undir
fölsku nafni og hóf að nemat
efnaverkfræði. Hún hlýddi þan
á umræður nemenda og komsti
að raun um. að margir nem-.
endur, sem komu utan af lands
hyggðinni, voru skeifingu lostn.
ir yfir því, sem þar gerðist. Er-
talið víst, að þá hafi hún farið
að gera sér grein fyrir því
sem var að gerast undir stjórn
manns hennar og hafi sú vit-
neskja beint eða óbeint dregið
hana til dauða. Sagan segir, áð
þeim hjónum hafi leht saman í
rifrildi í veizlu í Kreml og hún
safcað hann um aið hafa valdið
dauða margra rússneskra
bænda og verkamanna. Hafi
hún krafizt þess, að hann byndi
enda á hryðjuverkin og hann
á að hafa skammazt á móti og
kallað har>a ókvæðisnöfnum,
unz Nadya flúði heim. Þegar
Stalin kom heim hafði rifrildið
haldið áfram og morguninn eft
ir hafði hún fundizt látin, skot
in til bana og byssa þar hjá.
Sumir töldu, að Stalín hefði orð
ið henná að bana en Svetlanaí
kveðst sannfærð um, að hún-
hafi framið sjálfamorð, af því
að hún hafi ekki getað horfzt'
í augu við glæpi Stalíns. Þess
er þó að gæta, að Svetlana
vissi ekkert um orsök dauða'
móður sinnar fyrr en hún vap
uppkomin. Hún var aðeins sjo
ára, þegar móðir hennar lézfc
og var sagt, að botnlan,gaibólga
hefði orðið henni að aldurtila.
xxx
Áratugurinn 1930—40 var ó-
skaplegt umbrotatimabil í sov
ézku þjóðlífi. Stalín tefldi til
vinnings af slægð og hörku og
lagði undir lif þjóðarinnar. Og
segja má, að hann hatfi unnið
sigur, að nokkr.u leyti, að*
minnsta kosti. Sovétríkin urðu
iðnaðarveldi og stórveldi og
hann varð einvaldur, drottnart
Jósef Sfalin