Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. NOV. 1907
r
Guðmundur G. Hagalín:
HÁLFRAR ALDAR FJÖTRAR
/
^„Stefna andstöðunnar er röng. Hlutverk yðar er að gera
andstöðuna fyrirlitlega, — að fá almúgann til að skilja, að
andstaðan sé glæpur og forvígismenn andstöðunnar séu
glæpamenn. Það er hið eina orðalag, sem almenningur
skilur.“
í
UNGUM bókmenntahneigðum
mönnum minnar kynslóðar var
það líkast dásamlegu ævintýri
að kynnast skáldskap nokkurra
rússneskra snillinga frá 19. öld
og fyrstu árum þessarar aldar.
Þeir stóðu fyrir sjónum okkar
svipmiklir, stórbrotnir, fram-
andlegir og þó hver öðrum ólík-
ir, en þrátt fyrir þetta undur-
samlega sammannlegir. Púskín,
Gogol, Dostojevski, Turgenjev,
Leó Tolstoj, Tsjekhov, Koro-
lenko, Gorkí, — þetta voru þau
rússnesku stórskáld og snilling-
ar, sem við kynntumst í þennan
tíma. Og bakgrunnur þeirra var
hið furðulega víðlenda rúss-
neska sléttuland, land þrælkaðra
bænda og spillts a’ðals — land
með strjálum stórborgum, þar
sem vopnuð lögregla, þjónn
keisaralegrar harðstjórnar, hirð-
gæðinga, herforingja og auðkýf-
inga sat yfir rétti og kosti ör-
snauðrar alþýðu. Lengst í austri
Uralfjöllin — eins og fangelsis-
múr. Bak við þau Síberia, hin
ógnþrungna veröld þrælkaðra út
laga, snillinga og frelsishetja.
Það gerði þau í okkar augum
enn frekar heillandi, hin rúss-
nesku stórskáld, lífs og liðin, að
yfir þeim hafði vofað hin blakka
og blóðidrifna krumla hai'ðstjórn
arinnar. í einu vetfangi hafði
hún svipt sumum þeirra austur
fyrir múrinn, hið mikla og ógn-
andi járntiald þessara tíma, en
hinir höfðu flestir mátt vænta
þess þá og þegar, að hún gripi
þá og hefti frelsi þeirra, svo al-
völd, sem hún var innan marka
hins rússneska landflæmis.
Hugsa sér svo þá sönnun fyrir
mikilleik mannlegs anda, að
þetta ægivald skyldi ekki hafa
þorað að hefta málfrelsi Leós
Tolstojs, hvað þá setja hann í
fangelsi eða fangabúðir, svo
mjög sem það sveið undan orð-
um hans, svo mjög sem það fiðr-
aði í hina bló'ðugu fingur kruml-
unnar. í þann tíð tók jafnvel hin
rússneska harðstjórn svo mikið
tillit til hins menntaða umheims,
að henni ógnaði að siá steypast
yfir sig þá flóðbylgju réttlátrar
reiði og fordæmingar, sem hún
vissi, að fangelsun Tolstojs
mundi vekja hvarvetna á Vest-
urlöndum!
★
SVO DRÓ þá að skuldadögum
" hinnar rússnesku keisarastjórnar
og hennar fvlgifiska. í dag er
liðin hálf öld, síðan hin komm-
únistíska bylting skall yfir, og
henni fylgdu aftökur og önnur
hermdarverk, borgarastyrjöld og
síðan átök við erlendar hersveit-
ir. Á þeim árum, sem þetta stóð
yfir, var rússneskt þjó'ðlíf að I
vonum einn iðandi og blóðugur
óskapnaður og atvinnu- og menn
ingarlíf í rústum. Fjölmargir
rússneskir rithöfundar flúðu
land, en þeir, sem héldu kyrru
fyrir heima, voru flestir eins og
strá af sterkviðri skekin. At-
hygli umheimsins beindist í
þennan tíma fyrst og fremst að
öngþveitinu í Rússlandi, blóðs-
úthellingum, hungursneyð og
öðrum hörmungum hinnar rúss-
nesku þjóðar. Hver yrðu úrslit-
in? Hvers var að vænta af hinu
blóðidrifna Rússlandi í framtíð-
inni?
Þegar hinir nýju valdhafar
höfðu fest sig í sessi, beindust
hugir menningarlega hugsandi
manna erlendis fyrst og fremst
að því, hvað uppi kynni að verða
á teningnum í bókmenntum og
öðrum menningarmálum í Rúss-
landi. því að slíkir menn skildu
það flestir, að undir þróun þeirra
mála mundi það að mestu leyti
komið, hverju heimurinn mætti
búast við af Ráðstjórnarríkjun-
um, eins og valdhafarnir kölluðu
Rússaveldi.
Lenin hafði þegar árið 1905
boðað það, a'ð þegar verkalýð-
urinn kæmist til valda, yrði að
marka bókmenntunum nýja
stefnu. Þær yrðu að miðast við
skilning, þroska og þarfir alþýðu
manna og stefnu hins eina alls-
valdanda flokks. Og þegar í árs-
lok 1917 var leikhúsum öll-
um tilkynnt, að verkalýðurinn,
þ.e. flokkurinn, gæti ekki stutt
beint né óbeint leikhús og leik-
list, sem fyrst og fremst væri
við það miðuð að skemmta menn
ingarlegri yfirstétt hins gamla
tíma, heldur yhðu leikhúsin að
vera menningartæki í þjónustu
alþýðunnar.
Að sinni var látið við það sitja
af hendi stjórnarvaldanna að
lýsa yfir vilja þeirra til þess, að
rithöfundarnir hefðu samstöðu
með flokknum og skrifuðu bæk-
ur sínar með tilliti til þess, sem
alþýðu landsins hentaði, og rit-
höfundarnir gerðust yfirleitt já-
bræður flokksins, en hins veg-
ar var stefna þeirra og starf
mjög á reiki. Voru uppi marg-
ir hópar, sem hver hafði sitt fé-
Boris Pasternak
lag, og afsta'ða þessara hópa var
mjög ólík. Sumir vildu varpa
fyrir borð allri ménningarlegri
hefð hins liðna tíma og skapa
öreigabókmenntir í algerlega
nýju formi, en aðrir vildu ekk-
ert tillit taka til flokksins eða
alþýðunnar, og svo voru þá sjón-
armið, er voru einhvers staðar
á því breiða bili, sem var á milli
þessara andstæðna. Á þessum
árum voru uppi með Rússum
ýmis gáfuð og listfeng skáld,
en það var síður en svo, að þau
helztu þeirra, sem einkum ortu
ljóð, sniðu form sitt og mál-
far í samræmi vi'ð flokkslínu
eða hvað hentað gæti þroskastigi
rússneskrar alþýðu.
Árið 1924 héldu rithöfundar
mikinn fund um þessi mál, en
skoðanir reyndust enn ærið
margvíslegar og niðurstöður
fundarins engan veginn veiga-
miklar eða árangur hans áhrifa-
ríkur. Svo var það þá árið efft-
ir, að stjórn kommúnistaflokks-
ins gerði samþykkt um bók-
menntir og sendi hana hinum
mörgu félögum rithöfundanna.
Þar var því lýst yfir, að stjórn
flokksins ætlaðist alls ekki til,
að bókmenntirnar yr'ðu öreiga-
bókmenntir í einhæfri merkingu
þess orðs, heldur væru þær
formaðar þannig, að þær gætu
náð til sem allra flestra í þjóð-
félaginu og rithöfundarnir yrðu
að læra af hinum gömlu meist-
urum formsins, þó að inntak bók
menntanna væri annað. Þeim
rithöfundum, sem trúðu fast á
stefnu flokksins Og vildu, að bók
menntirnar yrðu í hans anda og
honum stuðningur, var og skipað
svo fyrir, að þeim bæri að vera
umbur’ðarlyndir gagnvart þeim,
sem utanveltu væru. Þeir væru
ýmsir miklir formsnillingar —
og af þeim gætu hinir lært á
þeim vettvangi.
Þegar svona var komið, féllu
að mestu leyti niður deiliir hinna
mörgu hópa á sviði bókmennt-
anna, og nú var það unnið, að
jafnframt því, sem skáldunum
hafði á ný verið sagt, að til þess
væri ætlazt, að þau ynnu í sem
mestu samræmi við störf og
stefnu flokksins, var þeim gef-
ið allmikið svigrúm til vals á
efni og formi, enda urðu nú
til skáldrit, sem vöktu athygli
víðs vegar um lönd, og má þar
fyrst og fremst nefna fyrsta bind
ið af hinu mikla skáldverki Sjo-
lokovs, Lygn streymir Don. En
hins vegar var og margt skrif-
a’ð svo mjög mótað af beinum
áróðri, að þar gætti engrar anda-
giftar eða listrænnar formunar.
En áðurnefnd afstaða stjórn-
arvaldanna vakti mikla athygli
í hinum vestræna heimi hjá þeim
mönnum, sem væntu sér mikils
af jafnaðarstefnunni. Það styrkti
þá í trúnni, sem þegar höfðu
gengið hinum rússneska komm-
únisma á hönd, og hjá hinum
vakti það þær vonir, að þeim
óbeinu hömlum, sem flokkurinn
lagði á frelsi rússneskra rithöf-
unda, mundi verða af þeim létt,
þegar fram í sækti, já, jafnað-
arstefnan mundi í framkvæmd
í Rússlandi fljótlega sýna svo
mikla yfirburði yfir aúðvalds-
skipulagið á Vesturlöndum, að
brátt mundu hinir rússnesku
valdhafar geta leyst fjötra hins
harðvítuga flokkseinræðis af
lýðræðinu í Sovétríkjunum* Og
hópar vestrænna rithöfunda ým-
ist gerðust ákveðnir og harðvít-
ugir talsmenn hins rússneska
kommúnisma — eða þá honum
vinsamlegir, jafnvel hliðhollir,
gerðust sem sé það, sem Tító
hinn júgóslavneski kallaði nyt-
sama sakleysingja.
★
EN FÁR VEIT hverju fagna skal.
Lenin hafði veri'ð stefnubund-
inn og allharður húsbóndi á
þjóðarheimilinu rússneska, en
hann var gagnkunnugur ekki að-
eins vestrænum hugmyndakerf-
um, sögu og þjóðfélagsmálum,
heldur og bókmenntum og list-
um hins vestræna heims. En nú
var Asíumaðurinn Stalín kom-
inn í þann sess, sem Lenin hafði
skipað. Hann bundu engar vast-
rænar húmanistískar hömlur, og
nú stóð mikið til og mikið var
sannarlega í húfi. Árið 1928 hófst
sem sé framkvæmd hinnar
fyrstu fimm ára áætlunar, en
með henni skyldi hefjast skipu-
leg og fastmótuð iðnvæðing rúss-
nesku þjó'ðarinnar á vegum sjálfs
ríkisins og auk þess stofnun
samyrkjubúa, með nýtízku tækj-
um og vísindalegum aðferðum
um ræktun og fóðrun, í stað
hinna frumstæðu búa einstakra
bænda. Hvort tveggja þetta
skyldi miða að bættum þjóðar-
högum og þá ekki síður að því
að gera Rússland að stórveldi,
Vladimir Majakovsky
sem heimurinn yrði sannarlega
að taka tillit til.
Hvort skyldu svo skáld og rit-
höfundar fá að sitja hjá — að-
eins njóta ávaxtanna af þeim
mikla efnahagslega blóma, sem
þjó'ðin átti í vændum? Auðvitað
ekki, og því síður, þar sem stjórn
arvöldin höfðu heitið þeim, sem
reyndust virkir og gagnlegir,
ríkulegum launum, enda stjórn-
arvöldin lagt sívaxandi áherzlu
á að gera alla þjóðina læsa og
gefa út bækur í sem allra mest-
um eintakafjölda. Svo voru þá
fljótlega bönnuð hin. miörgu rit-
höfundafélög og fyrirskipað, að
rithöfundarnir skyldu allir vera
í einu sambandi, sem ætti sér
deildir víðs vegar um hið víð-
lenda riki. Þessu sambandi skyldi
stjórnað af rithöfundum, sem
væru félagar í kommúnista-
flokknum og ættu trúnað stjórn-
arvaldanna. Og Stalín — hinn
mikli skipuleggjandi og stjórn-
andi — hann lagði ekki aðeins
áherzlu á, að rithöfundarnir yrðu
dyggir þjónar flokksins og fram-
kvæmdanna, heldur leg'ðu þeir
einnig stund á að læra sem allra
listrænust vinnubrögð og þá eink
um nema af hinum gömlu rúss-
nesku meisturum, sem höfðu
getið sér heimsfrægð.
Svo var þá upprunninn í Rúss-
landi tími hins svokallaða sósíal-
realisma. Og í fljótu bragði gat
svo virzt, sem þarna væru svo
óvenjulega hagstæð skilyrði til
bókmenntalegrar blómgunar, að
annað eins hefði ekki áður
þekkzt. Hafnar feiknlegar fram-
kvæmdir á sviði atvinnumála —
með fyrirheiti um áður óþekkt-
ar hagsbætur þjóðinni til handa,
stórkostleg fræ'ðslustarfsemi og
bókaútgáfa og ritlaun, sem áður
höfðu vart þekkzt neins staðar
um víða veröld. Það gat varla
hjá því farið, að rithöfundarnir
hrifust svo af öllu þessu, að þeir
gengju ekki einungis að verki
sem trúir þjónar, heldur mundi
allt þetta örva skáldlegan þrótt
þeirra og listræna getu í svo
ríkulegum mæli, að upp rynni
slíkur blómatími í rússneskum
bókmenntum, að af honum legði
Ijómann um allan hinn mennt-
aða heim!
Því var það, að um öll Vestur-
lönd hófst nú boðun mikillar
gullaldar í bókmenntum heims-
ins, aðeims ef rithöfundarnir
vildu skipa sér undir merki hins
rússneska sósíalrealisma. Hver,
sem það gerði, átti sér í fyrsta
lagi vísan stuðning hinna komim-
únistisku menningarpáfa —
og í öðru lagi frægð og frama,
ef þeir reyndust gæddir veru-
legum rithöfundarhæfileikum,
já, jafnvel þótt slíkir hæfileikar
væru af skornum skammti. „Ut-
an við þá bókmenntalegu hreyf-
ingu, sem hafin er, getur ekkert
skáld staðið, sem ætlar sér
nokkra framtið. Enda er þegar
svo komið, að hver uppvaxandi
rithöfundur, sem nokkurs met-
ur list sína og hæfileika, velur
skilyrðislaust hina nýju stefnu."
Þetta sagði hinn kommúnistíski
menningarpáfi okkar íslendinga.
Og þetta var ekki aðeins örvun,
heldur ógnun. Það sýndi sig fljót
lega og ekki sízt hér á landi.
Það sýndi sig meira að segja,
áð hin refsandi hönd náði út
yfir Islandsála, þar voru þeir,
rithöfundar, sem ekki áttu sér
einu sinni þá sjálfsvirðingu að
gerast nytsamir sakleysingjar,
hvað þá að ganga í flokkinn,
ófrægðir litlu síður en í sínu
eigin landi.
★
HVAÐ GERÐIST SVO raun-
verulega í Ráðstjórnarríkjunum
á sviði bókmenntanna? Þess var
ekki aðeins krafizt, að skáld og
rithöfundar skrifuðu og kvœðu í
kommúnistískum anda, heldur
urðu þeir að taka fyrir fyrir-
skipuð verkefni. Lýs þú þvi, sem
gerist á þessu samyrkjubúi; lýs
þú þessari verksmiðju suður í
Kákasus; lýs þú þessum vatns-
virkjunarframkvæmdum; lýs
þú þeim mönnum i sögu okkar,
sem gerðu Rússland að stórveldi,
og lýs þú þeim þannig, hvort sem
þar er um að ræða Ivan grimma
eða Pétur mikla, að þeir verði
dýrlegir í augum þjóðarinnar,
því að þar með gerið þið hinn
mikla Stalín dýrlegan! En rit-
höfundarnir reyndust fæstir
færir um að blása lífsanda list-
ar og snilli í slík skáldverk. Ýms-
ir viku út aí línunni, og sum-
ir þeirra hurfu, týndust, týndu
sem sé lífinu fyrir tilverknað
stjórnarvaldanna. Og nokkrir og
þeir ekki af lakara taginu —
drýgðu sjálfsmorð, þegar þeir
fundu sig ekki geta fullnægt
þeim kröfum, sem til þeirra
voru gerðar, eða samvizku sinn-
ar vegna lagt blessun sína yfir
stefnu og gerðir valdfhafanna.
Sumir héldu að sér höndurn, en
þeim leiðst það ekki. Þeir voru
taldir meingerðamenn ríkis og
þjóðar. Pasternak segir um rit-
höfundinn Paolo Jashvili, sem
skaut sig, að Sigaljóv-ógnaræðið
hafði gert hann ringlaðan. Þar
á hann við þá ógn, sem stóð af
þetm aðgerðum Stalíns að láta
taka af lífi ýmsa þá helztu af
hinum gömlu forustumönnum
kommúnismans, auk þúsunda
annarra raunverulegra eða ímynd
aðra andstæðinga. Sígaljóv er
persóna í sögu eftir meistarann
Dostojevski Hann er látinn
segja:
„Aiilir verða að njósna og
gefa upplýsingar um alla. Hver
einstakur tilheyrir öllum, og all
ir tilheyra hverjum einstökum.
Allir eru þrælar og jafnir í þræl
dómi sínum".
Það var ekki aldeilis út í loft-
ið, sem Pasternak skírskotaði til
þessara orða. Það ríkti ógnaröld
í hópi rússneskra rithöfunda.
Bókmenntablaðið Literaturnaja
gazeta moraði af ákærum eins
rithöfundar á hendur öðrum og
uppljóstrunum um einkalíf þessa
eða hins. Það átti því við, að
„allir yrðu að njósna og gefa
upplýsingar um alla", og að „all
ir væru þrælar og jafnir í þræl-
dómi sínum".
En hann brást ekki aðeins
blóma'.íminn í rússneskum bók-
menntum, heldur líka sá blómi,
sem spretta skyldi af rússneskri
rót í bókmsnntum Vesturlanda.
Samt sem áður sátu við sinn
kommúnistíska keip fjölmargir
rithöfundar og aðrir mennta-
menn á Vesturlöndum, og hinir
nytsömu sakleysingjar voru sem
áður ærið margir. Þegar ein-
hver sagði rökstudd sannindi um
rússneskar bókmenntir og kjör
og aðstöðu rithöfunda í Ráð-
stjórnarríkjunum, hrópuðu hin-
ir kommúnistísku páfar: Lygi,
rógur, helber fasistísik lygi! Og
síðan hvísiluðu þeir að sinni
sanntrúuðu páfalegu hirð: Of-
sækið hann, ofsækið hann, tví,
— svei honum!
En þó voru ýmsir, sem létu
sér segjast, ýmsir sem þorðu að
horfast í augu við sannleikann
og það strax og þeir komu auga
á hann. Hinn heimsfrægí rithöf
undur. Andiré Gide, hafði gerzt
kommúnist', og nafn hans var
notað sem krmmúnistísk sigur-
veifa um heim allan, meðal
annars hér á landi. En svo var
hann boðinn til Rússlands og þar
hélt hann í ferðalok ræðu, sem
endaði með þessum orðum:
„Með sígri byltingarínnar er
fögrum listum stefnt í hættu —
nálega jafn mikla hœttu og með
fasistískri kúgun. Þessi hætta er
rétttrúnaður og kreddufesta.
List, sem keyrð er í fjötra bók-
Framhald á bls. 31
4