Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. NÓV. 1967
7
Ein af fyrstu sveitum Rauða hersins.
Krupskayu, konu hans, var leyft að fara
til Sviss.
Lenin kom til Sviss, án vegabréfs og
fjármuna. Vinir hans komu honum í sam-
band við svissneskan sósíalista, Karl Moor
að nafni. Maður þessi var háttskrifaður í
félagsskap sósíalista og var jafnframt
njósnari fyrir þýzka herforingjaráðið.
Moor þessi hafði náin tengsli við hina
ýmsu landflótta sósíalista og kom því svo
fyrir, að Lenin fékk hæli í Sviss.
Eftir sigra Þjóðverja á austurvígstöðv-
unum, fjölgaði mjög rússneskum herföng-
um á þeirra vegum. Þeir hófu áróður
meðal þeirra gegn keisaraveldinu og hófu
útgáfu tímarits í þeim tilgangi. Leitað var
til pólitískra flóttamanna í Sviss um efni
í tímaritið og var það gert í gegnum þýzka
sendiráðið í Bern. Ýmsir kunnir sósíalist-
ar skrifuðu fyrir blaðið, og fyrst í stað án
þess að þeir vissu hvaðan greiðslur komu
fyrir greinar.
Snemma í september 1915 gekk eist-
lenskur flóttamaður, Alexander Keskula,
á fund Rombergs, þýzka sendiherrans í
Bern, og gaf honum upplýsingar um póli-
tíska afstöðu rússneskra flóttamanna til
styrjaldarinnar. Keskiila þessi var gamall
bolshevíki, hafði dvalizt lengi í útlegð og
hneigzt meir og meir að eistlenskri þjóð-
ernisstefnu frá marxisma. Vitað er, að
Keskula dáði Lenin fram yfir aðra rúss-
neska byltingamenn, sem þá dvöldust sem
flóttamenn í Sviss. Keskúla veitti Þjóð-
verjum fyrstu vitneskju um sjónarmið
Lenins varðandi stríðið og Romberg
sendiherra tjáði þýzka utanríkisráðuneyt-
inu tillögur Lenins um sérfrið við Þjóð-
verja. Þessu var tekið mjög vel í ráðu-
neytinu og hefði Lenin óskað einhvers-
konar samstarfs eða styrks frá Þjóðverj-
um hefði því verið tekið opnum örmum.
Það er ekki vitað til þess, að Lenin hafi
nokkru sinni haft beint samband við
Þjóðverja.
Samkvæmt frásögn Keskúía, voru Lenin
afhentar fjárupphæðir með aðstoð þriðja
manns og var þetta fé runnið frá Rom-
berg. 1916 vaknaði áhugi sendiráðs Þjóð-
verja í Bern á blaðamennsku Lenins og
nokkur umsvif hófust í þeim tilgangi að
styrkja tímaritaútgáfu hans, en ekkert
varð úr því, þegar febrúarbyltingin hófst.
Þáttur dr. Alexanders Helphands
Þjóðverjar tóku fegins hendi tillögum,
sem þeim bárust frá öðrum aðila, sem var
dr. Alexander Helphand, öðru nafni Pal-
vus. --
Helphand þessi var rússneskur Gyðing-
ur, sem hafði lengi verið framámaður
sósíalskra afla víða um Evrópu. Hann
kom til Berlínar i marz 1915 og bar þar
upp við þýzka utanríkisráðuneytið tillög-
ur sínar um að stofna til stjórnarbylting-
ar í Rússlandi. Þjóðverjar skyldu styrkja
framkvæmd þeirra fjárhagslega. Sam-
kvæmt umsögn þýzka sendiherrans í
Konstantínópel, Wagenheims, en hann
mælti með Helphand við utanríkisráðu-
neytið, áleit Helphand að „rússneskir lýð-
sinnar næðu aðeins takmarki sínu með
upprætingu keisaraveldisins og skiptingu
Rússlands upp í smærri ríki“, og að hags-
munir Þjóðverja væru þeir sömu og rúss-
neskra byltingasinna og hinna ýmsu
þjóðabrota og þjóða, sem voru undir
rússneskri stjórn. Áætlun Helphands var
þessi: Verkföll, einkum í Pétursborg, í
höfnunum við Svartahafið og víðar, sem
síðar yrði haldið áfram í hreinum póli-
tískum tilgangi og að lokum allsherjar-
verkfall, sem myndi fella keisarastjórn-
ina. Þjóðverjar tóku þessum tillögum feg-
ins hendi og Helphand voru veittar tölu-
verðar fjárhæðir til þess að efla byltinga-
áróður meðal verkamanna í Rússlandi og
koma upp áróðurs- og undirróðursmið-
stöðvum í þessu skyni. Helphand hélt nú
til Konstantínópel til þess að koma upp
undirróðursnetinu. Hann hélt aftur til
Þýzkalands snemma sumars 1915 og kom
við í Sviss á leiðinni, til þess að skipu-
leggja starf rússneskra flóttamanna þar.
Helphand vonaðist til þess að samvinna
tækist með þeirri álmu sósíalista, sem
taldi ósigur herja keisarans akk fyrir sína
stefnu, en Lenin var helzti foringi þeirra.
Helphand reyndi að fá Lenin til fylgis
við sig, en hann reyndist ófáanlegur. —
Helphand hélt um sumarið 1915 til Kaup-
mannahafnar og kom þar upp verzlunar-
fyrirtækjum, sem stunduðu einkum
svartamarkaðsbrask í ýmsum löndum.
Þetta var gert með vitund og vilja Þjóð-
verja. Einnig kom hann upp „Rannsókn-
arstofnun til rannsóknar á efnahagsleg-
um afleiðingum heimsstyrjaldarinnar". —
Stofnun þessi var einkar hentug til þess
að fela hið sanna starf rússneskra bylt-
ingamanna, sem unnu við stofnunina.
Einnig stofnaði hann hálfsmánaðartíma-
rit, „Die Glocke". Allt starf Helphands í
Kaupmannahöfn miðaði að því að vinna.
að byltingu í Rússlandi.
Svartamarkaðsbraskið var mjög gróða-
vænlegt og féð, sem inn kom rann ýmist
í vasa Helphands eða til undirróðurs og
áróðurs í Rússlandi .Auk þess styrktu
Þjóðverjar þetta starf hans með miklum
fjármunum. Helphand vann einnig að
sigri Þjóðverja á annan hátt. Hann hafði
verzlunarsambönd víða og honum tókst
að afla fyrirtækjum sínum hráefna, sem
Þjóðverja skorti mjög um þessar mundir.
Auk þess tókst honum að semja við Dani
um kaup á þýzkum kolum, í stað
brezkra og á þann hátt aflaði hann Þjóð-
verjum dýrmæts gjaldeyris. Þjóðverjar
launuðu þessa aðstoð með því að láta
honum í té þær upphæðir, sem hann taldi
sig þurfa til aðgjörða 1 Rússlandi. 1915
voru honum veittar um sex millj. marka
og ein milljón rúblna til starfa síns. f
árslok 1915 þóttist Helphand geta fullyrt
við sendiherra Þjóðverja í Kaupmanna-
höfn, að ástandið í rússneskum iðnaði og
efnahagserfiðleikarnir væru slíkir, að
auðvelt myndi að nota sér ástandið póli-
tískt. Og loks telur Helphand sig umkom-
inn að koma á stað byltingu i Rússlandi
9. janúar 1916. Dagurinn var vel valinn,
afmælisdagur „Blóðsunnudagsins" 1905.
Helphand taldi, að umboðsmaður sinn í
Rússlandi og kerfi hans gæti stofnað til
aUsherjarverkfalls og kröfugöngu 100 þús-
und manna í höfuðborginni og að svipað-
ar aðgerðir myndu fylgja í kjölfarið út
um landið.
Helphand lofaði Þjóðverjum þó ekki
100% árangri, en hann taldi, að slíkar að-
gerðir myndu að minnsta kosti stórveikla
rlkið, þótt þær leiddu ekki til stjórnar-
byltingar þá þegar.
Margt bendir til þess, að allsherjarverk-
fall hafi verið í undirbúningi í Péturs-
borg og hafi átt að hefjast þann 9. janúar.
Þennan dag hefjast verkföll í iðjuverum
borgarinnar og þessu fylgdu kröfugöngur,
sem voru mjög fjölmennar; sumir töldu
þátttakendur hafa nálgazt 100 þúsund. í
febrúar hefst ókyrrleiki í Putilov-iðju-
verinu, en Helphand minnist einmitt á
þetta iðjuver í skýrslum sínum varðandi
byltingaáróður sinn. Allt fram undir mitt
árið 1915 vörðuðu kröfur verkamanna
einungis kaup, en í ágúst sama ár tekur
að brydda á pólitískum kröfum. Ein heim-
ild getur þess, að „Leninistar" hafi staðið
að þessum pólitísku kröfum og önnur
segir, að verkfallsnefnd sósíaldemókrata
(bolshevíka og menshevíka) hafi stjórnað
og skipulagt ókyrrleikann og verkföllin í
Putilov-verinu og að eitt af' kröfuspjöld-
unum hafi verið: „Niður með stríðið".
Vorið 1916 var aftur komin kyrrð á í
iðjuverum borgarinnar, lögreglan hafði
handtekið ýmsa framámenn verkfalls-
manna og hótað var að kalla verkamenn
í herinn. Um svipað leyti og ókyrrð og
verkföll hefjast í Pétursborg, bryddir á
pólitískri ólgu meðal verkamanna við
Nikolaev-skipasmíðastöðvarnar við Dniepr,
en þar voru tvö herskip í smíðum fyrir
Svartahafsflota Rússa. Helphand hafði lagt
áherzlu á þýðingu þessara stöðva og það
kemur heim og saman við atburðina, sem
gerast þar í janúar og feþrúar, en 23. þess
mánaðar var stöðinni lokað. Muravyev
aðmíráll gerði skýrslu urrt atburðina og
komst að þeirri niðurstöðu a,ð ókyrrðin
myndi stafa af áróðri byltingamanna og
vinstri manna, sem væru stjórninni fjand-
samlegir eða ef til vill af áróðri umboðs-
manna fjandsamlegs ríkis (Þýzkalands).
Um mitt ár 1915 vissi rússneska leyni-
lögreglan um aðgerðir ýmissa áróðurs-
hópa, sem voru í þjónustu Þjóðverja og
störfuðu einkum meðal verkamanna og
unnu að allsherjaruppreisn.
Áætlun Helphands um allsherjarverkfall
og byltingu rann út í sandinn. Ein ástæðan
var sú, að borgarastéttin var orðin and-
stæðari byltingu en áður, og önnur, að
ýmsir foringjar verkamanna hefðu verið
andstæðir verkföllum um þetta leyti. —
Helphand lét ekki af iðju sinni, að vinna
að falli keisaraveldisins og ósigri Rússa
í styrjöldinni. Fyrirtæki hans i Danmörku
gáfu mjög góðan arð, einkum eftir að
þau hófu sölu ýmissa vörutegunda til
Rússlands, sem seldar voru þar á svörtum
markaði. Hann þurfti því ekki að leita
til Þjóðverja um fjárhagsstuðning. Hluti
gróðans var notaður til þess að vinna að
byltingu í Rússlandi. Heimildir þær, sem
hægt er að nálgast, benda til þess, að
verkföll í Rússlandi 1916 og í byrjun árs-
ins 1917 hafi að nokkru, ef til vill miklu
leyti, hafizt að undirlagi Helphands. Eðli
þeirra og form bera stimpil hans.
Helphand var ekki eini hj álparkokkur
Þjóðverja .Þeir höfðu ýmsa aðra áróðurs-
menn i þjónustu sinni, sem höfðu engin
tengsl við Helphand. Meðal þeirra var
Keskúla, sem hafði vakið athygli Þjóð-
verja á Lenin. Keskula hélt til Stokk-
hólms seint á árinu 1915 til þess að stofna
til tengsla við byltingamenn 1 Rússlandi.
Megináhugaefni hans var stofnun sjálf-
stæðs eistlenzks ríkis og hann hafði jafn-
lítinn áhuga á þýzkri yfirdrottnun og
rússneskri. Keskúla vann að prentun
flugrita með bolshevíka-sellu þar I borg
og voru þau síðan send til Rússlands.
Flugrit þessi báru titlana: „Dýrtíðin og
stríðið", „Hver græðir á stríðinu?" og
„Stríðið og verkalýðurinn". Þessum rit-
um var dreift sumarið 1916 að undirlagi
þýzka herforingjaráðsins.
Á árinu 1916 hefst beinn áróður gegn
styrjöldinni meðal verkalýðs Rússlands.
Þessi áróður er hafinn að undirlagi Þjóð-
verja og undirbjó jarðveginn undir frek-
ari stríðsandstöðu síðar. Þessi afstaða var
einnig afstaða bolshevíka, þótt forsendur
væru aðrar. Eftir febrúarbyltinguna tendr-
aðist í Rússlandi þjóðernishrifning, sem
náði til allra stétta. Þjóðverjar óttuðust
mest, að byltingin myndi þróast í átt til
þjóðernishreyfingar, sem myndi örva
rússnesku herina til mikilla átaka. For-
ingjar bolshevíka, svo sem Kamenev og
Stalin, virðast hafa smitazt af þessari al-
mennu hrifningu, sem fylgdi falli keisara-
veldisins og svo mjög, að beir
eins og aðrir freistuðust til þess að
álíta styrjöldina við Þjóðverja einn þátt í
baráttunni að tryggja nýfengið frelsi. —
„Niður með stríðið" heyrðist ekki lengur
og þetta slagorð hverfur af kröfuspjöld-
unum. Ástæðan var sú að bolshevíkar
óttuðust sundrungu meðal verkalýðsins og
harðari andstöðu millistétta og hers, ef
þeir berðust opinberlega gegn þátttöku
Rússa í styrjöldinni.
Febrúarbyltingunni var tekið mjög vel
af Bandamönnum. Það var nauðsynlegt
fyrir Þjóðverja að grípa til einhverra ráða
þegar í stað .Allt var betra í þeirra augum
og Lenins ,en sú stjórn, sem tók völdin
eftir febrúarbyltinguna. Þjóðverjar vissu,
að eina ráðið var, að styðja þann hóp
byltingamanna, sem berðist gegn frekari
stríðsþátttöku og þeir vissu um einn
mann, sem var ákveðinn andstæðingur
stríðsins, og það var Lenin.
Þjóðverjar hófu nú samninga gegnum
umboðsmenn sína við Lenin run að koma'
honum til Rússlands. Farið var að þessu
með mikilli leynd, áhættan var söm fyrir
Lenin og Þjóðverja, ef það vitnaðist, að
tengsl væru þar í milli. Lenin reyndi ekki
á neinn hátt að fela það, að Þjóðverjar
hefðu flutt hann til Rússlands, sagðist
hafa notfært sér hagsmuni þeirra, sér og
stefnu sinni til framdráttar.
Þjóðverjar létu ekki staðar numið við
þetta, heldur styrktu þeir Lenin og bolshe-
víka fjárhagslega eftir að hann var kom-
inn til Rússlands. Lenin var eina von
þeirra um sérfrið, þegar hér var komið
og hér var mikið í húfi. Bráðabirgða-
stjórnin ásakaði Lenin fyrir að vera þýzk-
ur njósnari og sendimaður Þjóðverja. —
Þetta var ekki rétt og það er heldur ekki
rétt, þegar Lenin neitaði því að hafa þegið
fé frá Þjóðverjum. Þjóðverjar styrktu
hann og flokk hans, hvort sem hann hefur
vitað það eða ekki.
Meðlimir bráðabirgðastjórnarinnar áttu
eðlilega erfitt með að kyngja því, að fall
keisaraveldisins og stofnun bráðabirgða-
stjórnarinnar hefði verið Þjóðverjum jafn
hagstæð og valdataka Lenins í október/
nóvember. • y
Öflin sem stóðu að febrúarbyltingunni
og felldu keisaraveldið í Rússlandi
þörfnuðust ekki fjár frá utanaðkomandi
aðilum, en þau þörfnuðust styrks byltinga-
hreyfingar í helztu borgunum og sá styrk-
ur kom þeim, ekki fyrir eigin tilverknað,
heldur að miklu leyti fyrir tilverknað
Þjóðverja og neðanjarðarhreyfingar
þeirra.
Veturinn 1916—17 versnaði stórum sam-
komulagið milli keisarans og þingsins. í
nóvember 1916 var svo komið, að þing-
menn réðust í ræðum sínum gegn „áhrif-
um keisaraynjunnar". Rasputin var drep-
inn í lok desember. Þeir, sem stóðu að
því, álitu að með því væri fyrsta skrefið
stigið til þess að losa keisarann undan á-
hrifavaldi drottningar sinnar, næst yrði
að losna við hana, og þá yrði von ein-
hverra breytinga til batnaðar. Áhrif dráps-
ins á stjórnarstefnu keisarans urðu eng-
in, það, eina sem gerðist var, að hann ein-
angraðist enn meir. Skömmu síðar var
hafinn undirbúningur hallarbyltingar,
sem átti að setja Nikulás II af og koma
ættingja hans til valda. Febrúarbyltingin
hófst áður en til atburða drægi.
Keisarinn var í aðalherstöðvunum i
Mogilev um það leyti sem óeirðirnar hóf-
ust í Pétursborg sem, leiddu til byltingar.
23. febrúar / 8. marz urðu mikil verk-
föll í Pétursborg. Húsmæður fóru í kröfu-
göngu. Ráðizt var á nokkur brauðgerðar-
hús og þau rænd. Daginn eftir var haldið
áfram verkföllum og kröfugöngur verka-
manna brutust inn i miðborgina, þrátt
fyrir allar gagnráðstafanir lögreglunnar.
25. febrúar / 10. marz var algjör vinnu-
Framhald á bls. 8