Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIB, ÞRIÐJUDAGUR 7. NOV. 1967
— IMikita Krúsjeff
sem næstum urðu honum að
falli, — og því var hvergi
nærri, að honum tækist að
festa sig varanlega í sessi —.
Andstæðingar hans héldu áfram
a'ð höggva í hann, hvar og hve-
nær, sem tækifæri gáfust og
þau gaf hann mörg.
í ársbyrjun. þegar 20. flokks-
þingið var haldið stóð valda-
barátta þessara manna ennþá
yfir. Þá var sú skoðun orðin
almenn meðal helztu framá-
manna flokksins, að nauðsyn-
legt væri að ræða að einhverju
leyti um það, sem gerzt hefði í
stjórnartíð Stalíns. I hernum
var ólgandi hatur í garð Sta-
Hns vegna meðferðarinnar á
helztu hershöfðingjunum. Með-
ftl opinberra embættismanna
voru margir, sem áttu um sárt
að binda. Jafnvel nánustu fylg-
ismenn Stalíns eins og Mikoy-
an töldu rétt að gera þetta,
ólgan væri orðin slík, að nauð-
synlegt væri að veita henni út-
rás einhvernVeginn, að nokkru
leyti að minnsta kosti. Krús-
jeff sá líka, að hjá þessu mundi
ekki komizt þótt málið væri
varhugavert í alla staði. Er tal-
ið, að hann hafi átt uppástung-
una að því, að leyniræðan
skyldi haldin og veri'ð fús að
taka að sér verkið — hann vissi
að þar tefidi hann nokkuð
djarft en taldi þó, að sér mundi
takast að efla fylgi sitt þannig.
Hinsvegar voru andstæðingar
Krúsjeffs á þeirri skoðun, að
slík ræða yrði honum að falli
og hvöttu því óspart til þess að
hann héldi hana.
Þó var það ekki Krúsjeff,
sem fyrstur hóf máls á Stalíns-
málinu á þinginu, heldur Mi-
koyan, og hafa sumir getið
sér þess til, að hann hafi gert
það beinlínis til þess a'ð tryggja,
að ræðan yrði haldin og koma
í veg fyrir, að Krúsjeff freist-
aðist til að grípa til svipaðra
aðferða og Stalín til þess að
festa sig í sessi. Hversu, sem
því var háttað, urðu þing-
fulltrúar felmtri slegnir við
ræðu Mikoyans og þegar Krús-
jeff flutti sína ræðu — eftir
nokkrar umræður — ui'ðu þeir
hreint og beint orðlausir.
Það munaði litlu, að óskir
andstæðinga Krúsjeffs um að
Væðan yrði honum að falii, rætt
ust. Hún leysti úr læðingi öfl,
sem leiddu til atburðanna í
Póllandi og Ungverjalandi og
þykir ljóst, að dagar Krúsjeffs
hefðu verið taldir í sovézkri
pólitík, ef þessi lönd hefðu rif-
ið sig laus frá Sovétblokkinni.
Krúsjeff átti þá engra kosta
völ annarra en bregðast við
skjótt og af fullri hörku og
sýna þannig öllum, bæði heima
og erlendis, að gagnrýni á So-
vét.ríkin og það þjóðfélagskerfi,
sem þau höfðu forystu fyrir,
skyldu takmörk sett.
Árið 1957 gekk í garð og
valdabaráttan í Kreml hélt
áfram. Krúsjeff átti æ meir í
vök að verjast. Draumóra-
kenndar hugmyndir hans og
fjarstæðukenndar áætlanir,
sérstaklega um landbúnaðinn
efldu andstöðuna gegn honum
enda þótt landbúnaðarfram-
leiðslan færi þá vaxandi. En
andstæðingarnir voru of sund-
urþykkir innbyrðis til að geta
notfært sér þetta til fulls. Þó
ger'ðu þeir Molotov, Malenkov
og Kaganovitsj tilraun til a'ð
koma Krúsjeff frá á júnífundi
framkvæmdanefndarinnar, sem
þá var skipuð ellefu mönnum.
Þessi árás kom Krúsjeff í opna
skjöldu, en honum hugkvæmd-
ist þá að krefjast þess, að mið-
stjórnin, þar sem hann vissi
sig hafa stuðning meirihlut-
ans, fjallaði um málið. Sam-
kvæmt reglum flokksins bar
honum réttur til þessa en það
hafði aldrei verið gert áður.
Andstæðingar hans neituðu í
fyrstu en eftir tveggja daga
hörkuátök, fékk hann sitt fram.
Þegar fundurinn hófst var þar
jafnframt mætt sveit úr hem-
um undir forystu Zhukovs,
landvarnaráðherra, sem hafði
séð um að senda herflugvélar
eftir stúðningsmönnum Krús-
ieffs úr miðstjórninni, sem
fjarverandi voru. Þar með var
Krúsjeff öruggur og 4. júlí
skýrði Pravda frá þvi, að
Molotov, Malenkov, Kagano-
vitsj og Shepilov, þáverandi
utanríkisráðherra, hefðu verið
sviptir embættum og reknir úr
miðstjórn flokksins. Seinna var
svo skýrt frá hinum stuðnings-
mönnum þeirra, þeim Bulganin,
Voroshilov, Pervukhin og Sa-
burov. Krúsjeff launaði hins-
vegar Zhukov stuðninginn með
því að reka hann úr embætti
skömmu eftir hinn örlagaríka
miðstjórnarfund — hann hafði
þá komið auga á að sá, sem
hé'ðan af gæti reynzt honum
skeinuhættur, væri enginn ann-
ar en vinurinn, Zhukov.
Þegar Nikita Krúsjeff var
sviptur völdum sínum sjö ár-
um seinna, var atburðarásin
ekki ósvipuð. Hann hafði aldrei
náð að treysta völd sín í neinni
líkingu við Stalín. Allt sem
hann gerði og vildi, hvort sem
var í innanríkis- eða utanrík-
ismálum mætti harðri gagn-
rýni innan flokksins og oft
varð hann að slá af kröfum
sínum vegna hennar. Helztu
mái þessa tímabils eru mönn-
um í svo fersku minni, að tæp-
ast er ástæða til að rekja þau
hér. Hæst bar án efa annars-
vegar hina nýju stefnu frið-
samlegrar sambúðar miili Aust-
urs og Vesturs, sem þó varð
a'ð samræmast því að berjast
fyrir framgangi kommúnism-
ans með öllum ráðum nema
styrjöld — og hinsvegar þá
drauma Krúsjeffs að bæta lífs-
kjör þjóðar sinnar fljótt og
mikið. í þeim efnum ætlaði
hann sér of mikið of fljótt.
Svo komu til einstök mál eins
og U-2 njósnaflugvélarmálið,
sem reyndist Krúsjeff mjög
skeinuhætt, því að á þeim tíma
barðist hann fyrir því að geta
tekið upp vinsamlegri sam-
skipti við Bandaríkjamenn
gegn harðri andstöðu heihfia fyr
ir, Kúbumálið, þar sem hann
réðst út í ævintýri, sem næst-
um varð honum að falli, deil-
urnar við Kínverja, sem von-
laust var að Krúsjeff gæti
jafnað, svo algerlega andstæð-
ur, sem hann var Mao Tze-
tung og hugmyndum hans um
framkvæmd kommúnismans.
Sennilega átti mestan þátt í
falli hans, að hann lofaði lönd-
um sínum of miklu, sem hann
aldrei hafði möguleika á að
standa við. Á árunum frá því
Stalín féll frá og fram undir
1960 fór framleiðsla hraðvax-
andi á öllum sviðum, meðal
annars í landbúnaðinum og út-
litið \ýrtist mjög bjart. Krús-
jeff lét hrífast úr hófi af þess-
ari velgengni og byggði skýja-
borgir, sem aldrei hefðu feng-
fð staðizt enda þótt framleiðsl-
an hefði haldið áfram að auk-
ast hlutfallslega jafn mikið.
Hvað þá, að þær stæðust, þeg-
ar hallaði undan fæti eftir 1960
og Rússar urðu þar að auki
að veita meira fé til landvarna
en Krúsjeff gat með nokkru
móti fellt sig við. Þá hlaut það
að valda Krúsjeff erfiðleikum,
hversu ósættanlegar andstæð-
ur fólust í öllum hans megin-
stefnumfðum, bæði í utanrík-
ismálum og innanríkismálum.
Jafnvel afstaða hans til flokks-
ins bar í sér andstæður. Ann-
arsvegar vildi hann auka frelsi
bæði í atvinnuvegunum og list-
um og menningu. Hinsvegar
þoldi hann ekki að þetta frelsi
fæddi af sér gagnrýni á stjóm
og flokk.
Hinn 13. október var Nikita
Krúsjeff staddur í sumarbústað
sínum við Svartahafið, er hann
fékk boð um að koma til áríð-
andi fundar í framkvæmda-
nefnd flokksins í Moskvu. Hann
hraðaði sér til fundarins og
gekk beint í gildru. Samsærið
gegn honum var mjög vand-
lega undirbúið og þótt hann
teldi sig hafa trúnaðarmenn í
öllum mikilvægustu valdastöð-
um, ‘ hafði meirihluti þeirra
svikfð hann, svo að hann hafði
ekki minnsta grun um hvað
til stóð. Og í þetta sinn var
öryggislögreglan á bandi sam-
særismanna. Mikhail Suslov
sérfræðingur nefndarinnar í
hugmyndafræðum kommúnism
ans og einn helzti aðstoðar-
maður Krúsjeffs, Dmitri Po-
lyansky, höfðu forystu fyrir á-
rásinni á hann. Krúsjeff hélt
uppi vörnum eins lengi og
hann gat og krafðist þess svo,
að málið yrði lagt fyrir mið-
stjórnina, alveg eins og 1957.
En að þessu sinni höfðu and-
stæðingar hans séð vi'ð honum
og náð miðstjórninni á sitt
band. Þar var samþykkt að
leysa Krúsjeff frá embættum.
Hann hafði beðið ósigur — og
þó — var það ef til vill sigur?
Hverjum hefði komið í hug tíu
árum áður, að arftaki Stalins
á valdastóli yrði sviptur völd-
um með atkvæðagreiðslu í
flokknum? Hva'ð þá, að hann
héldi launum, íbúð og sumar-
húsi og gæti lifað tiltölulega
rólegu og þægilegu lifi við
garðyrkju og tómstundaiðju
það sem eftir væri ævinnar.
Helztu heimildir: Greinar
eftir Edward Crankshaw
og Robert Stephens og
ævisaga Krúsjeffs eftir
Mark Frankland.
Borgarulegt hugrekki
Framhald af bls. 21
mörgum öðrum mótmælabréf-
um, sem blöðin hafa hafnað.
Réttarhöldin sjálf eru verð-
ugt minnismerki mannlegs hug
rekkis og virðingar. Þau risu
hæst við varnarræ'ðu Sinyavsk
ys um bókmenntir og hetjulegt
nafnakall Daniels, er hann
hrópaði nöfn rithöfunda og ann
arra listamanna, sem týndust í
fangabúðum Stalins: Mandel-
shtam, Babel, Katayev og Mey-
erhold, þeirra og fleiri, sem
„hljóta að hafa dáið í rúmum
sínum af kvefi, ef við eigum að
trúa þeirri fullyrðingu, að við
höfum aldrei drepið neinn“. —
Réttarhöldin voru einnig þrung
in áhrifum af heiðarleika og
gagnkvæmu, óbilandi trausti
milli vina. Eitt sinn greip Siny
avsky fram í fyrir ákærandan-
um, sem var að færa rök fyrir
máli sinu og notaði tilvitnun í
framburð Daniels. Sinyavsky
sagði: „Ef hann segir þetta,
hlýtur það a'ð vera satt. Eg
♦reysti honum fullkomlega".
Líta verður á þetta algera
traust til annars manns í Ijósi
þeirrar hirtingar, sem Krús-
jeff veitti mennta- og lista-
mönnum í afhjúpunarræðu
sinni á tuttugasta flokksþing-
inu. Að sögn Héléne Peltier-
Zamoyska, sem kom verkum
rithöfundanna tveggja til
Vesturlanda, hafði „þjóðar-
stolt þeirra beðið mikinn
hnekki, og þeir voru tekniir að
blygðast sín fyrir land sitt, sem
þóttist vera merkisberi mann-
úðarsbefnu í heiminum með-
an það kom á fót ómannúðlegu
einræði og lét þúsundir af sak-
lausu fólki, þar á meðal marga
af beztu listamönnum sínurn,
bíða bana fyrir byssukúlum
eða deyja hægum dauðdaga i
fangabúðum. „Þeir hafa því
með miklum erfiðismunum orð
ið að koma sér upp persónu-
legu réttlætiskerfi (þeir hafna
réttlætiskennd yfirvaldanna),
sem þeir geti iifað o>g starfað í
samræmi við. Grundvöllur
þess er traust og kærleikur, —
algert traust fárra einstaklinga
sem stendur föstum fótum með
innan þessa hrings og mun
ekki bila þótt á reyni.
Aðdáunarverðustu dæmi
þessarar manniegu einingar er
kannski að finna í þeim hluta
frásagnarinnar af réttarhöldun-
um, sem fjallar um framtourð
vitnanna. Þau voru átta tals-
ins, og aðeins eitt þeirra var
vitni verjandans, því að rétt-
urinn hafði dæmt önnur varn-
airvitni óhæf, á sama hátt og
han.n neitaði að taka til greina
skriflegan fram.burð í þágu
varnarinnar, sem fjórir há-
skólamenn höfðu sent. (Einn
þeirra sendi vottorð sitt til
stjórnar Æðsta ráðsins með
þessu fororði: „Mér var ekki
leyft að bera vitni fyrir rétt-
inum“). Það er augljóst, að
sækjandinn hefur valið þau
vitni, sem hann taldi líklegust
til að styðja málstað hans. Þó
„létu þau sig ekki“, — þ. e.
greindu aðeins frá staðtreynd-
um, sem engin ieið var að
leggja út nema á einn veg. Enn
merkilegri var hegðun þeirra
fyrir réttinum. Hvert á fætur
öðru lýstu vitnin því yfir, hve
nánir vinir hann og hún og sak
borningarnir væru, hve hlýj-
an hug þau bæru hvert til ann-
ars og hve líkar skoðanir þau
hefðu á öilum málum: „Siny-
avsky talaði nákvæmlega eins
og hver annar í okkar hópi.“
Duvakin, fyrirlesari við heim-
spekideild Moskvuháskóla, var
eina vitnið sem fékkst kallað í
varnarskyni. Hann lýsti Siny-
avsky sem stúdent í snjáðum
regnfrakka, er gengizt hefði
undir próf hjá honum árið 1945
og vakið aðdáun og virðingu,
„því að hann var betri fýrir-
lesari en ég“. Hann var stöðv-
aður í miðri setningu og síðar
rekinn úr stöðu sinni við há-
skólann fyrir framtourð sinn
fyrir réttinum. Sextán mennta
menn og rithöfundar sendu þeg
ar í stað mótmælaskeyti til
stjórnar 23. þings Kommún-
istaflokksins. Allir skriifuðu
þeir nöfn sín og stöðu undir
skeytin.
Það var aðeins ein undan-
tekning frá þessari tegund
hegðunar. Hér er átt við
frammistöðu nóbelsverðlauna-
skáldsins Mikhail Sholokovs,
sem lagði til að beitt yrði við
rithöfundana tvo refsingum í
anda réttvísí Sovétríkjanna á
árunum 1920 til 1930. Fram-
burðuir hans Leiddi af sér eitt
merkilegasta plaggið í sam-
bandi við réttarhöldin, — bréf
frá Lydiu Chukovskaya, sem
sjálf er rithöfundux og dóttir
mikiilsvirts rússnesks bók-
menntamanns. Bréfið er stíl-
að til þess félags í Rit-
böfundasamtoandi Sovétríkj-
anna, sem staðsett er í
Rostov við Don (Stoolókov
hefur náið samband við það
félag), til stjórnar Rithöfund-
sambands Rússneska lýðveldis-
Sinyavsky með son sinn.
ins, til stjórnar Rifhofundasam
bands Sovétríkjanna, til nokk-
u.rra blaða, t.d. Pravda, Izvest-
ia og Gazette, o.g til Mikhaii
Alexandrovich Sholokovs, höf-
undar bókarinnar „Lygn
streymir Don“. Hún tekur
kafla úr ræðu hans á 23. þingi
Kommúnistaflokksins, þar sem
hann ræðst ekki aðeins á
Daniel og Sinyavsky, heldur
kveðst vera taismaður rúss-
neskra bókmennta, — og segir
síðan: „Þú gerir það þar með
fullkxMnlega lögmætt fyrir
hvern rithöfund, þar á meðal
mig, að leggja dóm á ummeeli,
sem þú kveðst viðhafa í nafni
ökkar allra.“ DómuT hennar er
ákafur og harður, — retfsing
hennar er ströng:
„Bókmenntirnar munu leita
sinna eigin hefnda, eins og þær
hefna sín ævinlega á þeim, sem
bregðast þeim skyldum, er
þær leggja iðkendum sínum á
herðar. Þær hafa dæmt þig til
verstu refsingar, sem nokkur
listamaður getur orðið fyrir, —
til geldingar sköpunargáfu
þinnar. Og hvorki viðurkenn-
ingar, fé, né verðlaun, sem þér
kunna að hlotnast, heima fyr-
ir eða erlendis, geta bjargað
þér frá þessum dómi“.
Siðferðileg vandamál á borð
við þau, sem sovézkir rittoöf-
undar eiga við að stríða eru
sem betur fer óþekkt hjá okk-
ur. Við getum aðeins vænzt
þess, að við svipaðar aðstæð-
ur kynnum við að hafa sama
hugrekki og þeir sýna. Hand-
rit þeirra og frásögnin af rétt-
arhöldunum, ásamt þeirn skjöl-
um, sem koma þeim við, hafa
öll borizt til Vesturlanda, eftir
leynilegum leiðum. Hvort
tveggja hefur hert siðferðis-
þrek höfundanna að semja ritin
og koma þeim frá sér Frú Pelti
er Zamoysika er ein þeirra, sem
fyrst réttu rithöfundunum
hjálparhönd við slíka starf-
semi Hún kynntist Sinyavsky,
er hann var stúdent í Moskvu,
en þá var faðir bennar flota-
málafulltrúi við franska sendi-
ráðið þar. Hún þekkti líka
Larissu, konu Sinyavskys, og
hjónin Daniel. Sinyavsky sneri
sér til hennar til að biðja um
hjálp við að fá verk sin gefin
út erlendis, því að hann hafði
þá bjargföstu trú, að útgála
sé lokastig bókmenntalegrar
sköpunar, — og að hann, eins
og Pasternak, sem hann dáðist
svo mjög að (Daniel og Siny-
avsky báru kistu hans við út-
förina), hefði rétt til að gefa
út verk sín erlendis, ef honum
tækist ekki að finna útgefanda
að þeim í heimalandi sinu.
„Hann leitaði á náðir hinnar
fjarlægu, næstum ólhugsandi
veraldar", skrifar hún í rit-
gerð sinni, Sinyavsky, — mað-
urinn og rithöfundurinn, „þar
sem listir og bókmenntir eru
metnar að eigin verðleikum,
ekki með tilliti vil þess hvert
stjórnmiálalegt gagn megi af
þeim hafa“. Hún gat ekki neit-
að honum um þessa bón. Hann
setti þó eitt skilyrði fyrir út-
gáfiu verka sinna á Vesturlönd-
urn, — að þau yrðu alls ekki
gefin út af fyrirtæki, sem væri
fjandsamlegt Sovétríkjunum.
Það hefur valdið ýmsum
vangaveltum, hvernig frásögn-
in af réttarhöldunum náði til
Vesturlanda. Þegar hún barst i
hendur manna þar, þurftu þeir
að taka ábyrgðarmikla ákvörð-
un, — hvort birta ætti frásögn-
ina. Þegar þeir voru búnir að
vega og meta afleiðingarnar,
einkum og sér í lagi hugsanleg
áhrif og líkur fyrir náðun
mannanna tveggja, þá komust
þeir að þeirri niðurstöðu, að
frásögnin skyldi birt í þeinri
trú, að hinir ákærðu og vinir
þeirra mundu óska þess, að vitn
isburður þeinra kœmist til
eyrna sem allra flestra manna.
Að skorast undan því að birta
þær hugsanir Sinyavskys og
Daniels, sem komu fram í
vitnisburðinum fyrir réttinum,
væri að svíkja hinn frjálslynda
málstað þeirra.
(Úr The Listener — eftir
Stuart Hood).