Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. NÖV. ÍMT
Hluti af skipalestinni rtj-17 áður en á rásirnar hófust, við strendur íslands.
ÍSLENZKI HLEKKURINN
í VÖRNUM SOVÉT-
RÍKJANNA í SÍÐARI
HEIMSTYRJÖLDINNI
fiin skipalestanna á ytri höfninni í Reykjavík. Myndin er úr kvikmynd Reynis Oddssonar.
UNNT er að segja með sanni að tilvera Islands hafi að nokkru
bjargað Sovétríkjunum í siðari heimsstyrjöldinni. Rússar voru
nær innikróaðir, er Þjóðverjar sögðu þeim strfð á hendur, og
hefðu Bretar ekki haft umráðarétt yfir íslandi hefðu hinar svo-
kölluðu „Murmanskdyr" lokazt og bandamönnum hefði reynzt
erfitt að koma láns- og leiguvopnum sínum til Rússa, sem
höfðu gnægð hermanna, en skorti vopn.
Hinn 11. marz 1941, veitti Bandaríkjaþing forseta Banda-
ríkjanna heimild til þess að láta hveíri þjóð, sem ætti í styrjöld,
í té vopn og vistir. Bretar og bandamenn þeirra urðu þessarar
aðstoðar aðnjótandi og þegar Rússar bættust í hóp banda-
manna eftir árás Hitlers á Rússland 22. júní 1941, hófust
vopnasendingar einnig til Rússa. Sendu Bandaríkjamenn og
Bretar mikið magn vopna, skriðdreka og flugvélar til Sovét-
rikjanna, svo að hinum fjölmenna rússneska her yriíi unnt að
mæta hinum volduga óvini.
Gífurlegar skipalestir lögðu yfir Atlantsála með vopn og vistir
handa Rauða hernum. Allflestar komu þær við á Islandi, en
ákvörðunarstaður þeirra var Murmansk, nyrzt á Kolaskagan-
um. Skipalestir þessar þurftu að sigla norður með ströndum
Noregs, en inni á fjörðum þar lágu brynvarðir drekar þriðja
ríkisins viðbúnir að ráðast á lestirnar til þess áð koma í veg
fyrir, að Rauði herinn fengi notið sendinganna frá banda-
mönnunum í vestri.
„Einbúinn í Atlantshafi“ varð því að eins konar máttarstólpa
í vörn Sovét-Rússlands. Bretar töldu það skyldu sína að „tryggja
samgöngur á sjó“ eins og þeir orðuðu það. Skipalestirnar komu
við í Hvalfirði, tóku olíu og vistir og oft og tfðum töldu sjónar-
vottar hundruð skipa í Hvalfirði og tígulegt var að sjá skipin
þræða út á milli kafbátagirðinganna í mynni fjarðarins. Ovin-
urinn birtist jafnan í kafbátum eða þá hann kom fljúgandi og
steypti sér yfir hin drekkhlöðnu kaupskip, sem gegndu hinu
mikilvæga hlutverki, vernduð víkingaskipum hans hátignar
Bretakonungs eða bandaríska sjóhersins.
Kafbátar Þjóðverja voru í fyrstu mjög sigursælir í viðureign
sinni við skipalestirnar, en me'ð tilkomu asdictækja sneri gæfan
allt í einu baki við mönnum Hitlers. Það var því Dönitz flota-
foringja mikið umhugsunarefni, er Bretar sökktu fjórum kaf-
bátum í sömu viku, eftir langt tímabil, er ekkert hafði orðið
þeim að grandi. Með þessum bátum höfðu og þrír dug-
mestu kafbátaforingjar Þjóðverja farizt. Braut Dönitz heilann
um það, hvort Bretar hefðu fundið upp nýtt tæki gegn kaf-
bátum. Um þetta var ekki unnt að fá neina vissu, fyrr en aðrir
kafbátaforingjar kæmu til hafnar og unnt væri að yfirheyra
þá. Hyggilegasta ráðið var því að flytja kafbátana, er verið
höfðu í grennd við ísland, þar sem hinir miklu bátstapar höfðu
orðið. Lét hann því kafbátana flytja sig miklum mun vestar,
en sem svar við því herbragði lét brezka flotamálaráðuneytið
fylgdarskipalestir hafa bækistöðvar á Islandi, og tóku þær við
vernd skipaiestanna af verndarskipum frá brezkum bækistöðv-
um fyrir sunnan Island. Fylgdu þær síðan skipalestunum að
35° vestlægrar lengdar, en þaðan fylgdu þær aftur skipalestum
á austurleið, unz verndarskip frá Bretlandi kom til móts við
þær, til að fylgja þeim síðasta spölinn.
Rússar höfðu búizt við hinu versta af Þjóðverjum, er þeir
réðust á þá. Þeir ætluðu að láta Hitler verða varan við, ef til
bardaga kæmi, að Rauði herinn væri nýtízku her, sem stjórnað
væri af ungum og dugmiklum hershöfðingjum. Þeir gátu boðið
út 12 milljón manna her og áttu í raun og veru óþrjótandi
mannafla, en þeir gerðu engu að síður mikla skyssu í upphafi
árásarinnar. Þeir höfðu gert ráð fyrir að Þjóðverjar létu til
skarar skríða á öðrum stöðum en raun varð á og áður en þeir
höfðu lokið hervæðingu sinni viðurkenndu þeir að hafa tapað
4000 flugvélum, 5000 skriðdrekum og 600000 manns. Þessi ógæfa
hafði þegar dunið yfir hinn 15. ágúst og sýnir ljóslega hvers
konar eyðilegging varð fyrstu vikurnar eftir árás Þjóðverja.
Rússar börðust af mikilli hreysti og hetjulund og létu ekki deig-
an síga, þrátt fyrir slik töp. Þeir tefldu fram öllum sínum mætti
til varnar föðurlandinu. Slík ógnarátök höfðu aldrei fyrr átt sér
stað í veraldarsögunni. Engin hernaðarátök sögunnar höfðu og
meira mikilvægi um framtíð menningarinnar í heiminum. Það,
sem á undan hafði átt sér stað virtist barnaleikur hjá því sem
gerðist á landamærum Rússlands og Þriðja ríkisins.
Bandaríkin gerðu allt, er þau gátu til hjálpar Rússum og
Bretum. Þeir komu sér upp bækistöðvum á Grænlandi og tóku
við af Bretum á íslandi. 1 september 1941 tilkynnti Roosevelt
forseti, að Bandaríkin myndu vernda siglingar á skipaleiðum,
sem taldar væru mikilvægar fyrir vernd Bandaríkjanna og
að bandarisk herskip skyldu ráðast gegn hverju óvinveittu
víkingaskipi.
Bretar einir sendu Rússum vopn, sem námu milljónum tonna
að þyngd. Alexander flotamálaráðherra Breta sag'öi í október
1942:
„Okkur er naúðugur einn kostur að senda hergögn til Rússa
og það gerum við þótt mér finnist oft við ekki fá neitt þakk-
læti fyrir. Við höfum þegar sent hundruð skipa til Rússlands
og farmur þeirra skiptir hundruð milljónum tonna.“
Hinn sama dag sagði Mr. Dalton forseti verzlunarráðs Breta:
„Á síðastliðnu ári sendum við Rússum 500.000 lök og rúmlega
400.000 alklæðnaði og á næstunni munu þessar sendingar aukast
til mikilla muna.“
En almenningur í Bretlandi var ekki allur ánæg’ður og sér-
lega ekki með þau svör, sem Jósep Stalín gaf bandarískum
blaðamanni, er átti við hann viðtal. Þar sagði Stalín:
„Borið saman við þá hjálp, sem við veitum Bretum með því
að safna að okkur herjum Þjóðverjafasistanna, er þeirra hjálp
við okkur lítils megnug. Til þess a& auka og bæta þessa hjálp
væntum við aðeins, að bandamenn standi vi'ð skuldbindingar
sínar fyllilega óg á réttum tíma.“
Híns vegar sagði Stalín í skeyti til Lord Beaverbrook:
„Leyfist mér að færa þakklæti fyrir sendingar á flugvélum
og skriðdrekum. Hinar brezku flugvélar eru margar hverjar
þegar komnar í fremstu víglínu. Samkvæmt skýrslum foringja
okkar um skriðdrekana eru þeir fullnægjandi. Hurricane-flug-
vélarnar reynast mjög vel. Við viljum fá eins margar slíkar og
unnt er, svo og skriðdreka. . .“
Oft og tíðum urðu skipalestirnar hart úti og ferðirnar til
Murmansk eða Archangelsk voru sannkallaðar glæfraferðir.
Ferðin frá íslandi, framhjá Jan Mayen og Svalbarða tók 10
til 12 daga. Hins vegar ur’ðu skip oft að bíða vikum ef ekki
mánuðum saman eftir herskipavernd í Reykjavík. Einnig var
um bið að ræða í Murmansk, er halda átti til baka. Bretar hófu
að sigla til Murmansk í ágúst 1941 og ávallt var litið svo á að
ferðir þessar væru farnar í ábyrgð konunglega brezka sjóhersins.
Sjóher Bandaríkjanna tók einnig þátt í að verja skipalestirnar,
þar á meðal á meðan erfiðasta tímabil í sögu herflutninganna
stóð yfir frá apríl og fram í júlí 1942.
Framhald á bls. 31