Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. NOV. 1937

í JANÚARMÁNUÐI 1917, mcð-
an þjóðir Vestur- og Mið-Evrópu
bjuggust með erfiðismunum
undir enn eitt hörm-ungarár
styrjaldarinnar, voru Rússar
um það bil að skerast úr leik,
þótt enginn vissi um það. Þeir
voru um það bil að rísa gegn
keisara sínum, hinum helga föð-
ur sínutn á jörðu, og sópa honum
t>urt með byltingu, sem átti eftir
að valda straumhvörfum í heim-
„ inum.
Allt frá árinu 1918 og áfram
einblíndu hinir kúguðu, hinir
arðrændu og hinir eignalausu
og margir leiðtogar þeirra á
Rúissland, sem þeir litu á sem
aðalstöðvar alheimsbyltingar.
Og þetta leiddi smám saman til
nýrrar skiptingar heknsins, sem
hingað tM hafði aðallega stjórn-
azt af stórveldum Evrópu. Þessi
sik'ipting náði hámarki á einfald-
an en ógnvekjandi hátt, eftir
síðari heimsstyrjöldina, þegar
stórveldin voru aðeins orðin
tvö, Bandaríkin og Sovétríkin.
Heimurinn hefði átt að búast
við þessu. Öldum saman hafði
rússneska keisaradæmið haft
allra ríkja verst orð á sér fyrir
miskunnarleysi og grimmd harð-
> stjóranna þar, vanþróun þjóð-
félagsins, hinn svívirðilega mis-
mun milli dýrðar og altlsnægta
hinna fáu annars vegar og ör-
birgðar og fáfræði bændamúgs-
ins hins vegar, — bændamúgs-
ins, sem bókstaflega hafði verið
ánauðugur fram til ársiins 1861.
í minnsta kosti hálfa öld hafði
það verið ljóst hverjum skyn-
sömum og athugulum manni, að
einveldið hlaut brátt að bresta.
I>að gekk kraftaverki næst,
hvernig því hafði tekizt að lifa
af áföll styrjaldarinnar við Jap-
an og uppreisnina 1905, sem
fylgdi í kjölfar hennar. En það
hafði eikki gert neina siðbót, og
nú var varla nokkur stjórnmála-
* sinnaður Rússi utan áhrifasvæð-
is hirðarinnar, sem ekki tók þátt
í ráðaíbruggi til að binda enda á
einveldið.
Þegar kom fram á veturinn
1916, eftir ótrúlegt mannfall á
vígvöllunum í Póllandi, eftir
hræðilegar þjáningar, sem að
miklu leyti voru að kenna axar-
sköftum, óhæfni og spillingu
keisarans, ríkás.stjórnarinnar og
yfirherstjórna-rinnar, missti
^ rússneska þjóðin síðustu leifarn-
ar af þolinmæði. Hún reis upp í
örvæntingu og reiði. En jafnvel
þegar sannleikurinn sýndi að
síðusfu sitt hræðilega andlit, var
hann aftur í skyndi sveipaður
tilfinningablæju. Keisarinn var
farinn, — lengi lifi Rússland!
í Ameríku var mikill fögnuð-
ur. Robert E. Lansing, fyrir-
rennari John Foster Dulles í
embætti utanríkisráðherra, var
sigri hrósandi. „Byltingin í Rúss-
iandi“, lýsti hann yfir við ráðu-
neyti Wilsons, forseta, „hafði
eytt einustu mótbárunni gegn
því, að stríðið í Evrópu væri
styrjöld rruilli lýðræðis og ein-
ræðis“. Amerílka gæti nú með
hreinni samvizku barizt við hlið
Séra Gapon
hins nýja Rússlands .... í boð-
skap sínum í Fulltrúadeildinni
2. apríl, þar sem hann mælir
fyrir þátttöku Bandaríkjanna í
stríðinu, komst Wilson sjálfur
svo að orði:
„Þýkir ekki hverjum Amer-
íkumanni sem von okkar um
framtíðarfrið heimsins hafi feng-
ið staðfestingu með þeim dásam-
legu atburðum, sem hafa verið
að ske í Rússlandi undanfarnar
vifcur?"
Og hann hélt áfram með því
að skýra frá því, hve Rússland
hefði alltaf verið lýðxæðissinnað
í eðli sínu, sem aðeins hefði ver-
ið bælt niður af utanaðkomandi
harðstjórn, er nú hefði loks verið
aflétt, svo að „hin mikla, góð-
hjartaða rússneska þjóð hefur
bætzt rneð öllum hinum barns-
lega tíguleika sínum í lið þeirra,
sem berjast fyrir frelsi í heim-
inum, fyrir réttlæti og friði“.
iHvað fór úr'hendis?
Rússneska byltingin auðvitað.
En hún fór úrhendis vegna þess,
að hún var gerð af verkamönn-
um og bændum, sumum í ein-
kennisbúningum og öðrum ekki,
en hegðun þessara manna var
mótuð af margra alda grimmi-
legri harðstjórn, sem ráðgjafar
Wilsons, forseta, gátu ekki skil-
ið, og einnig vegna ráðleysis
hægfara stjórnmálaleiðtoga, þeg-
ar til aðgerða fcom, því að þeir
höfðu aldrei áður haft ráðrúm
til athafna, heildur höfðu vanizt
því undix harðstjórn og ritskoð-
un að leggja hugsun, skriftiir og
ræðuhöld til jafns við fram-
kvæmdir.
Til var betri spámaður en
Wiison forseti, þótt sá væri ekki
óvilhallur. Hinn frægi rithöfund
ur Joseph Conrad, Pólverji, sem
misst hafði móður sína í
Vologda, þar sem hún dvaldist í
útlegð frá Rússlandi, lagði
áherzluna á aðrar hliðar máls-
ins. Tólf árum fyrir byltinguna,
sagði hann í stórkostlegri rit-
gerð, sem hann nefndi „Einveldi
og stríð“:
„Allar athafnir Rússa ein-
kennast fyrst og fremst af von-
lausú og menningarsnauðu hug-
arfari, og yfirvofandi breyting-
ar í innanríkismálum þar, hve
ógnvekjandi sem þær kunna að
verða í framkvæmd sinni, verða
ekki björgulegri en krampafiog
í risastórum skrokki. Þjóðarsál-
in, sem núverandi andlegur leið-
togi hefur samvizkusamlega
haldið sljórri með harðstjórn og
hjátrú, mun komast að því, þeg-
ar hún vaknar, að hún á ekkert
tungumál, eins og tröllaukið full
orðið barn, sem þarf í fyrsta
sinn að læra leiðir lifandi hugs-
unar og tjá þær. Óhætt mun að
segja, að harðstjórn í þúsund
mismunandi myndum muni loða
við baráttu þjóðarinnar í langan
tíma, áður en blindum mann-
fjöldanum takist loks að troða
þá plágu til bana undir milljón-
um af nöktum fótum sínum“.
Hin undurfagra Soffiukirkja í
Kiev er Skreytt lágmyndum frá
elleftu öld, sem nýlega hafa
verið endurnýjaðar af ýfirvöld-
unum þar. Þær bera vitni miklu
frjálslyndi og tala tungu Vestur-
landa. Þá var það sameiginlegt
tungumál, því að Rússar voru
Vesturlandabúar.
Tengiliðurinn við Vesturlönd
voru norrænu víkingarnir, sem
sigldu í Austurveg, komu fyrstu
konungsættinni til valda í Kiev
og kristnuðu innfædda. En
strax á tólftu öld óx skógarlönd-
unum ■ fyrir austan fiskur um
hrygg og Rússland tók að snúa
baki við Vesiturálfu.
Brátt var landið algerlega
samgöngulaust til vesturs. Árið
1223 var fyrsta innrás Mongóla
gerð, og í 256 ár voru Slavarnir
í Rússlandi einangraðir, og
„renaissansinn", sem breytti
öllu í Vestur-Evrópu, fór alveg
fram hjá þeim. Þegar þjóðin
skaut aftur upp kollinum, hafði
hún fjarlægzt nágranna sína, og
ágreiningur grísk- og róirwersk-
kaþólsku kirkjunnar jók enn á
mismuninn í siðum og hugar-
farL
Það var á heldur óglæsilegan
hátt, að þeir bundust þeim sam-
tökum, sem þurfti til að hrinda
loks af sér oki Mongólanna.
Furstarnir í Moskvu, sem áður
máttu sín lítils, höfðu reynzt
svo miklu auðmýkri og dyggari
þjónar Mongólahöfðdngjanna en
nokkur af keppinautum þeirra,
að þeir fengu að lokum nokkurs
konar einkaleyfi á 'kúgun og
skattheimtu af Rússum í umlboði
innrásarþjóðarinnar.
Þegar þeir fengu með Ivani
III. árið 1480 nægilegan styrk til
að snúast gegn yfirboðurum sín-
um, tók Moskvustjórn með
mongóiskum blæbrigðum, þraut-
reynd í listinni að skattleggja
og kúga bœndur, gegnsósa af
svikurn og vélabrögðum, við af
hinni austurlenzku harðstjórn.
Á sama hátit og fyrstu einvald-
arnir í Moskvu tóku mongólsku
„khanana“ sér til fyrirmyndar,
lærðu byltingarleiðtogarnir
fimm öldum síðar stjórnarhætti
sína af lögreglustjórn keisar-
anna.
Ivan m. var fyrsti furstinn,
sem tók upp nafnið Caesar, eða
Zar (keisari). Hann byrjaði að
leggja grundvölilinn að rússnesku
ríki, sem léti að vilja keisarans
í einu og öllu, og stjórnaði með
aðstoð kirkju, sem vax orðin að-
sikilin frá kirkju Vesturlanda.
Ríkið var stofnað í nokkurs
konar tómarúmi. Rússar byggðu
ógreinilega afmarkaðan hluta af
víðfeðmri sléttu, þar sem á
skiptust skógar og steppur. Þeir
höfðu enga umgerð frá nátfcúr-
unnar hendi, sem orðið gæt.i að
landamær.um, og engan aðgang
að sjó. Veðurfarið var harðgert,
samgöngur erfiðar og fjarlægðir
geysilegar. Að norðan og vestan
voru þeix umkringdir voldugum
og háþróuðum ríkjum, en í
austri og suðri voru leífar af
herjurn Mongóla, sem ekki voru
enn búnir að missa allar vígtenn
urnar. Undir þessum kringum-
stæðum varð einræðið að vera
alveg fortakslaust, ef það átti á
annað borð að þrífast.
Það var ívan grimmi, sem á
sextándu öld braut á bak aftur
vald aðalsins, og eftir það var
öil skipan mála í Rússiandi ger-
samlega komin undir duttlung-
um keisarans. ívan kyrkti son
sinn í æðiskasti. Um langa hríð
á eftir bar það sjaldan við, að
keisaratignin gengi beint í erfð-
ir og ekki berðust margir um
völd í hvert skipti, sem kórónan
skipti um höfuð.
Og auðvitað var það svo, eins
og ævinlega, að bændurnir,
dreifðir um risastóra sléttuna,
hj átrúarfullir, ólæsix, drykk-
fetUdi/r, fátælkir, oftast soltnir
og alltaf kúgaðir af landeigend-
um, embættismönnum og lög-
regluliði, litu á keisarann sem
einu hugsanlegu bjargvætti sína,
keisarinn eða Guð. Þetta var
hin kaldhæðnislega rússneska
þversögn. Bændauppreisnirnar,
sem blossuðu upp hvað eftir
annað á þessum niðurlægingar-
öldum, voru næstum alltaf gerð-
ar, ekki í nafni frelsis, heldur í
nafni einhvers manns, sem
kvaðst eiga tilkall til krúnunnar.
Þetta voru oftast ævintýramenn,
sem þóttust vera hinn eini rétt-
borni keisari, er nefði í æsku
verið bjargað á síðustu stundu
frá því að vera myrtur af föður
sínum, móður, eiginkonu, frænda
eða frænku.
Á öndverðri sautjándu öld
brauzt Pétur mikli til valda, án
þess að eiga með réttu nokkurt
tilkail til krúnunnar. Hann
færði Rússland í tölu Evrópu-
ríkja með byltingu efstu stétt-
arinnar. Hann setti aðalinn aftur
til nokkurra valda en batt hann
keisaranum með trúnaðareiði og
herskyldu. Svo lengi sem aðall-
inn gegndi herþjónustu og sýndi
krúnunni fulila undirgefni, var
einhver tilgangur með því
s/kipulagi, sem fjöbraði bændalýð
inn við fæðingarstaðinn og hús-
bændur sína. En um miðja
átjándu öld leysti Pétur III.,
hinn vesæli og óhamingjusami
eiginmaður Katrínar miklu, aðal
inn frá öllum þjónustuskyldum
við keisarann, án þess að af-
nema átthagafjötra bænda, sem
við þeasa breytingu urðu enn
þungbærari.
IsltSll
Kort Stalíns
„ Z*- - ' /Á
spjaldskrá leynilögreglu keisarans.