Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. NÓV. 1967
15
f TTLEFNI af vörusýningu, sem
fimm socialisk lönd í Mið- og
Austur-Evrópu efndu til hér í
Reykjavík fyrr á þessu ári, benti
ég á hina miklu þýðingu, sem við
skipti okkar við Sovétríkin hefðu
haft fyrir efnahagslega afkomu ís
lands undanfarna tvo áratugi.
Jafnframt benti ég á hinn mikil-
væga þátt, sem íslenzk stjórnar-
völd hefðu beinlínis átt í því að
koma þessum viðskiptum á. Með
margvíslegum ráðstöfunum var af
þeirra hálfu unnið að því að
hyggja upp og treysta viðskiptin
við Sovétríkin. Var þetta þó á
fyrsta áratugnum eftir heims-
styrjöldina síðari, erfitt viðfangs-
efni. Efnahagslíf Sovétríkjanna,
ieins og flestra annarra landa,
sem þolað höfðu hörmungar styrj-
aldarinnar, var um þetta leyti
mjög úr skorðum gengið. Það var
því alveg ijóst, að ef ísland
hyggðiét taka upp viðskipti við
þetta fjölmenna og víðáttumikla
ríki, þurfti mikið og samstillt á-
tak. Einkum voru það tvö höfuð-
atriði, sem máli skiptu, ef takast
ætti að tryggja farsæl viðskipta-
tengsl til frambúðar: Annarsvegar
markviss vinna að þessu marki
af hálfu íslenzkra aðila. Hinsveg-
ar varð einnig að viðurkenna þá
sérstöðu, sem leiddi af óvenju-
legu efnahagsástandi samfara ólík
um efnahagskerfum viðskiptaað-
ila.
Framlag íslenzkra stjórnar-
valda til lausnar fyrra atriðinu var
í fyrstu í því fólgið, að taka upp
bein stj órnmálaleg tengsl við
Sovétríkin með skipun sérstaks
sendiherra í Moskva. Það var gert
þegar í byrjun ársins 1944 og var
Pétur Benediktsson, áður sendi-
herra í London, fyrir valinu. Sam
tímis skipuðu Sovétríkin sérstak-
an sendiherra í Reykjavík. At-
hyglisvert er, að um þetta leyti
hafði ísland slík stjórnmálaleg
tengsl við aðeins tvö önnur ríki,
Bretland og Bandaríkin, auk Norð
urlandanna þriggja, og höfðu þó
tvö þeirra talsverða sérstöðu
vegna styrjaldarástandsins. Reynd
ist þessi ráðstöfun heilladrjúg,
enda kom fljótt í ljós, að án marg
víslegrar fyrirgreiðslu íslenzka
sendiráðsins í Moskva, hefði á
þeim tíma verið lítt mögulegt að
stofna til viðskipta við Sovérík-
in.
Síðara atriðið var flóknara við-
fangs. Viðskipti landa með ólík
efnahagskerfi eru enn í dag stöð-
ugur dagskrárliður og vandamál
á alþjóðaráðstefnum um milli-
rikjaviðskipti. í lok styrjaldarinn-
ar og fyrsta áratuginn þar á eft-
ir, var þetta vandamál sýnu erf-
iðara viðfangs. íslenzk stjórnar-
völd áttu þá ekki annars úrkosta,
ef stofna átti til viðskipta við
Sovétríkin, en að hlíta þeim við-
skiptaháttum, sem þar voru ríkj-
andi og milliríkjaverzlunin mót-
aðist af öðru fremur. Tvö atriði
voru hér þýðingarmikil: í fyrsta
lagi ber að hafa í huga, að utan-
ríkisverzlun Sovétríkjanna er og
var þá þjóðnýtt og oftast aðeins
eitt ríkisfyrirtæki ,sem annast við-
skipti með ákveðna vöru eða vöru
flokka. Af þessu leiddi, að hag-
kvæmt varð að telja og stundum
raunar óhjákvæmilegt, að af ís-
lands hálfu væri einnig aðeins um
einn samnings- og viðskiptaaðila
að ræða. Var þetta í fyrstu stund-
um leyst með því, að íslenzka
samninganefndin, sem samdi um
heildarramma viðskiptanna tiltek-
ið tímabil, gekk jafnframt frá
kaup- og sölusamningum fyrir
ákveðnar vörur. Þessir samning-
ar um kaup eða sölur, voru oft
gerðir í nafni ráðuneytis hér
heima, enda þótt þeir væru síð-
ar jafnan framseldir einstökum
verzlunarfyrirtækjum eða samlög-
um. Helzt þetta enn, að því er
vissar vörur áhrærir, t.d. olíur og
benzín.
f öðru lagi ber einnig að hafa
í huga, að utanríkisverzlun Sovét-
ríkjanna er einn liður í allsherjar-
kerfi um áætlunarbúskap, sem
mótar nálega alla efnahagsstarf-
semi ríkisins. Þetta þýðir, að reynt
hefir verið að áætla viðskipti við
önnur lönd fram I tímann. Við
skipti þessi voru í fyrstu eftir
styrjöldina nálega eingöngu á tví-
hliða (bilateral) grundvelli, þar
sem því með nokkru varð viðkom-
ið .ísland hlaut einnig hér að hlíta
þessum viðskiptaháttum og er svo
enn í dag. íslenzk/sovézki við-
skiptasamningurinn er að formi
til tvíhliða jafnkeypissamningur,
og er hann jafnan endurnýjaður
til langs tíma. Það má geta þess
hér, að ísland var eitt hið fyrsta
vestræna land, sem tillit tók til
þessarar sérstöðu Sovétríkjanna
og byggði viðskipti sin við þau
á samningi til langs tíma. Tví-
mælalaust hefir þetta greitt fyrir
viðskiptum landanna.
Hér að framan hefir verið rak-
ið að nokkru ,hvern þátt íslenzk
stjórnarvöld, í góðri samvinnu við
sovézka aðila, hafa átt í því að
byggja upp viðskipti við Sovét-
ríkin eftir heimsstyrjöldina síð-
ari og hvaða form þeim var snið-
ið. Hér á eftir verður hins
vegar greint frá, hvernig þessi
viðskipti hafa þróazt fram á þenn
an dag. ,
Viðskiptin milli
heimsstyrjaldanna
Á milli heimsstyrjaldanna átti
ísland sáralítil viðskipti við Sovét-
ríkin. Öðru hvoru var þó selt þang-
að nokkurt magn af saltsíld. Þann-
ig nam þessi útflutningur árið
1927 22.500 tn., 1930 30.000 tn.,
1936 19.000 tn. Innflutningur frá
Sovétríkjunum var einnig mjög
bili byggðust ekki á formlegum
opinberum viðskipta- og greiðslu-
.samningum, heldur var samið um
þau beint við aðila, en að sjálf-
sögðu fyrir milligöngu ráðuneytis-
ins fyrir utanríkisverzlun. Mis-
munurinn á verðmæti útflutnings
og innflutnings var á þessu tíma-
bili greiddur okkur í dollurum eða
sterlingspundum.
Fyrsti viðskipta- og
greiðslusamningurinn.
Eins og áður segir átti ísland
engin viðskipti við Sovétríkin á
árunum 1949—52. Var þó oft leit-
að eftir viðskiptum. af hálfu ís-
lenzkra aðila á þessu tímabili, en
án árangurs. Á árinu 1953 breytt-
ist þetta. Þórhallur Ásgeirsson, þá
fulltrúi íslands á fundi Efnahags-
málanefndar Sameinuðu þjóðanna
hann ráð fyrir árlegum vörukvót-
um á báða bóga, enda eru kaup-
og sölusamningar gerðir ár hvert.
Viðskiptin 1953—1959.
Fyrstu 7 árin eftir að fyrsti
samningurinn við Sovétríkin var
gerður, má segja, að útflutningur-
iinn þangað hafi verið næsta fá-
breyttur, nálega eingöngu fryst
fiskflök og saltsíld, en engu að
síður mjög mikilvægur, þegar þess
er gætt ,að á þessum árum (1953
—59) eru seld til Sovétríkjanna um
170 þús. tonn af frystum fiskflök-
um og rúmlega 800 þús. tunnur af
saltsíld. Innflutningurinn var hins
vegar jafnan fjölbreyttari á þess-
um árum. Þannig námu kaup okk-
ar á brennsluolíum 1476 þús. tonn
um, á benzíni 242 þús. tonnum,
sementi 301 þús. tonnum, timbri 31
Dr. Oddur Guðjónsson:
f
Viöskipti Islands og
Sovétríkjanna í hálfa
Olík efnahagskerfi hindruðu ekki viðskipti
lítill og óreglulegur og sum árin
áttu engin viðskipti sér stað. Það
sem einkum var keypt var timb-
ur, kornvara og lítilsháttar af
olíu.
Viðskiptin 1946—1948.
Eftir lok heimsstyr j aldarinnar
má greina tvö tímabil í viðskipt-
um við Sovétríkin. Fyrra tíma-
bilið nær yfir árin 1946—48 og
hið síðara frá árinu 1953. Á árun-
um milli þessara tímabila voru
engin viðskipti milli landanna.
Samkvæmt verzlunarskýrslunum
voru viðskiptin fyrra tímabilið
sem hér segir:
Innflutt 1946
Magn Cif-verð
tonn 1000 kr.
Drykkjarvörur
Timbur 7.153 std. 9.035
Kol
fyrir Evrópu (ECE) í Genf, ræddi
þessi mál við sovézku nefndina
þar og leitaði eftir, að viðskipti
yrðu tekin upp að nýju. Af þess-
um viðræðum varð jákvæður á-
rangur og leiddi til þess, að
skömmu síðar var send íslenzk
samninganefnd til Moskva, og var
formaður hennar Pétur Thorsteins-
son. Nefnd þessi gekk frá við-
skipta- og greiðslusamningi milli
íslands og Sovétríkjanna 1. ágúst
1953 og gilti samningur þessi í tvö
ár. Að formi til byggði hann að
mestu á jafnkeypi, enda var sam-
tímis samningsgerðinni gengið frá
1947 1948
Magn Cif-verð Magn Cif-verð
tonn 1000 kr. tonn 1000 kr.
114
5.045 std. 8.933 254 std. 536
164 45
Samtals 9.035
Á núverandi gengi 59.721
8.933 695
59.047 4.594
Útflutt
Fryst flök
Grófsöltuð
Meðalalýsi
Síldarlýsi
Magn Fob.-verð Magn Fob.-verð Magn Fob.-verð
tonn 1000 kr. tonn 1000 kr. tonn 1000 kr.
15.000 37.187 7.840 18.969
síld 66.477 tn. 10.757 21.966 tn. 3.915
149 591 1.774 7.508 777 3.294
5.618 9.137 8.511 23.853 1.019 2.848
Samtals 57.672 54.245 6.142
Á núverandi gengi_________381,212__________358.559_________40.599
Rétt er að geta þess hér, að
taflan um innflutning gefur ekki
rétta mynd af því, hvað raunveru
lega var keypt mikið af vörum
frá sovézkum aðilum á þessu
tímabili. Allmikið vörumagn var
samtímis afgreitt frá Póllandi og
Austur-Þýzkalandi (væntanlega
sem stríðsskaðabætur til Sovét-
ríkjanna). Þannig komu á árinu
1946 30 þús. tonn af kolum frá
Póllandi. Á árunum 1947 og
1948 voru flutt inn frá Pól-
landi og Austur-Þýzkalandi, 60.569
tonn af kolum, 1.500 tonn af
salti og 14.792 tonn af sementi.
Féll þetta vörumagn allt undir
umsamin viðskipti við sovézka
aðila og var greitt þeim. Sé þetta
haft í huga, kemur í ljós, að fob-
verðmæti allrar þeirrar vöru, sem
flutt var inn samkvæmt samningn-
um við Sovétríkin á þessu tíma-
bili, nam kr. 23.5 m., eða kr. 155,3
m. samkvæmt núverandi gengi.
Þess skal getið hér, að viðskipt-
in við Sovétríkin á þessu tíma-
kaup- og sölusamningum á ýms-
um íslenzkum og sovézkum vör-
um. Af íslenzkum vörum, sem sam
ið var um sölu á, má nefna fryst
fiskflök (21 þús. tonn), saltsíld
(Suðurlands) (10 þús. tonn), frysta
síld (3000 tonn). Ennfremur var
samtimis samið um sölu á 80 þús.
tunnum af saltaðri Norðurlands-
síld, en sú sala féll ekki undir
hinn almenna viðskipta- og
greiðslusamning. Af sovétvörum,
sem samið var um kaup á, má
nefna olíuvörur (200 þús. tonn),
kornvörur (5000 tonn), sement (50
þús. tonn), járn og stál auk fleiri
vara. Segja má, að þessi samning-
ur hafi verið hinn mikilvægasti
fyrir ísland, einkum þegar hafð-
ar eru í huga deilur þær, er þá
voru uppi um fiskveiðilögsögu
okkar og erfiðleika á sölu fiskaf-
urða í þvi sambandi.
Þessi fyrsti samningur við Sovét
rikin hefur síðan verið framlengd
ur með ýmsum breytingum, oft-
ast til þriggja ára í senn. Gerir
þús. standards, kolum 31 þús. tn.,
bílum 2090 stk. Auk þessa voru
keyptar aðrar vörur, svo sem járn
og stál og ennfremur ýmsar korn-
vörur. Komu sumar þessar vörur
ekki beint frá Sovétríkjunum eins
og áður segir. Þá má geta þess, að
hveiti var um tíma keypt frá Sovét
rikjunum, en malað i Hollandi og
flutt þaðan til íslands.
Viðskiptin 1960—1966.
í byrjun ársins 1960 er undir-
rituð í Moskva bókun um við-
skipti milli landanna fyrir næstu
þrjú ár, eða til loka ársins 1962.
Dr. Oddur Guðjónsson
Er þar gert ráð fyrir meiri fjöl-
breytni i íslenzkum útflutningi en
áður var. Kemur þetta fram í töflu
þeirri, sem hér er birt og sýnir
útflutninginn 1960—66.
Eins og hér kemur fram hafa
verið miklar sveiflur í útflutningi
einstakra vara frá ári til árs. Á-
stæður fyrir þessu eru ýmsar, afla
tregða, ágreiningur um verð o.s.
frv. Hins vegar ber einnig að lita
á það, að ýmsar þýðingarmiklar
vörur hafa bætzt við, og má þar
nefna frysta síld, heilfrystan fisk,
niðurlagt og niðursoðið fiskmeti
og loks ullarvörur (peysur og
teppi).
Á þessu sama tfmabili hefir
einnig verið um mikinn innflutn-
ing að ræða, eins og yfirlit það,
sem hér fer á eftir sýnir:
Útflutningur til Sovétríkjanna 1960—1966. V — Verðmæti: f. o. b. millj kr.
M = Magn: 1000 tonn.
1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966
M V M V M V M V M V M V M V
1. Fryst fiskflök 27,3 340,7 7,5 116,5 18,0 280,3 20,5 248,6 16.7 288.4 9,9 190.8 11,7 245,7
2. Fryst síld — — 0,7 3,3 5,0 22,4 12,0 63,4 6,3 34,8 6,3 39,0 4,9 30.6
3. Saltsíld 4,9 36,1 8,6 82,1 14,2 131,7 12,0 125,1 7,9 84,1 1,4 14.3 0.7 8,6
4. Heilfrystur fiskur 0,5 7,5 5,1 73,4
5. Niðursuðuvörur — — — 7,4 — 10,0 — 6,8 — 6,7 — 14,0 — 23,9
6. Ullarvörur — 1,2 10,9 — 23,9 — 15,0 — 19,4 — 22,9 35.9
7. Aðrar vörur
(ósundurliðaðar) — — — — — — — 0,1 — — — 3,1 — 9,1
Samtals 378,0 220,2 468,3 459,0 433,4 291,6 427,2
í % af heildarútfl. 14,9% 7,2% 12,9% 11,3% 9,1% 5,2% 7,1%
Innflutt % af verðmæti
(cif kr. 1000) heildarinnflutnings
1960 522.321 13.9%
1961 471.555 14.6%
1962 445.395 11.6%
1963 510.924 10.8%
1964 474.586 8.4%
1965 520.800 8.8%
1966 473.255 6.9%
Yfirlit þetta iýnir allmikla
lækkun á hlutdeilc 1 Sovétríkjanna
í heildarinnflutningi til landsins.
Hinsvegar ber á það að líta, að
sjálft verðmætið hefir ekki lækk-
að umrætt tímabil. Skýringin er
mikið aukinn heildarinnflutning-
ur.
Eins og áður eru stærstu liðir
innflutningsins: Gasolía, fuelolía,
benzín, timbur, járn og stál og
vörur úr þeim málmum, bifreið-
ir, kornvörur, en einnig koma til
greina margar aðrar vörur, enda
þótt í smærri stíl sé.
Ef bornar eru saman niðurstöðu
tölur hinna tveggja skýrslna hér
að framan, kemur i IjóS, að vöru-
kaup frá Sovétríkjunum hafa á
þessu timabili verið allmiklu
meiri en vörusala þangað. Gefur
þetta þó ekki fyllilega rétta mynd
af niðurstöðum viðskiptanna, þeg-
ar þess er gætt, að útflutningur-
inn er tilgreindur f.o.b. en inn-
flutningurinn c.i.f., auk þess sem
duldar greiðslur og tekjur á báða
bóga eru ekki tilgreindar. Þetta
breytir þó ekki því, að undanfar-
in ár hefir myndazt mikil skuld
á viðskiptareikningnum við Sovét-
ríkin. Náði skuld þessi um sl. ára
mót hámarki og nam þá kr. 164
millj. og er þá ekki tekið tillit til
óuppgerðra greiðsluskuldbindinga
á báða bóga. Ekki hefir komið til
þess, að ísland þyrfti að jafna eða
lækka skuld þessa með beinum
gjaldeyrisyfirfærslum, enda eru
ákvæði í greiðslusamningnum;
sem tryggja gagnkvæmar yfirdrátt
arheimildir. Það hefir og oft kom-
ið fyrir áður, að greiðslustaðan
hefir sýnt aðra mynd, þ.e.a.s.
skuld Sovétríkjanna gagnvart fs-
landi. Á yfirstandandi ári er gert
ráð fyrir, að þessi skuld lækki
verulega, eða um ca. kr. 130—140
m. í ca. kr. 25.0—35,0 m. Veldur
þvi óvenju mikill útflutningur á
árinu 1967, eins og nú verður
rakið.
Viðskiptin 1967.
Gildandi samkomulag (proto-
col) um viðskipti íslands og
Sovétríkjanna var undirritað f
Moskva 11. nóvember 1965 og er
gildistími þess frá 1. jan. 1966 til
31. désember 1968. Gerir það ráð
fyrir vörukvótum á báða bóga, en
árlega er gengið frá kaup- og sölu-
samningum á grundvelli eða með
hliðsjón af þessum vörukvótum,
eins og áður hefur tíðkazt.
í Viðskiptaráðuneytinu hefir ný
lega verið endurskoðuð áætlun um
viðskipti á yfirstandandi ári. Kem
ur þar m.a. fram, að á árinu hef-
ir verið gengið frá sölusamningum
um islenzkar útflutningsvörur
sem hér segir: Hraðfryst fiskflök
15.865 tonn, heilfrystur fiskur 5000
tonn, fryst síld 5000 tonn, saltsíld
60.000 tunnur, niðursoðið og nið-
urlagt fiskmeti fyrir kr. 34.0 m.,
ullarpeysur og teppi fyrir kr. 46.0
m. og síldarmjöl 6200 tonn. And-
virði allra þessara samninga nem-
Ur ca. kr. 625.0 m. Rétt er að geta
þess hér, að viðskiptasamkomu-
lagið frá 1965 gerir ekki ráð fyrir
sölu á síldarmjöli til Sovétríkjanna,
enda stendur sérstaklega á um síld
armjölssölu þá, sem hér um ræð-
ir. Er mjöl þetta afgreitt til Finn-
lands, en greitt af sovézku fyrir-
tæki yfir islenzk/sovézka viðskipta
reikninginn.
Ekki er gert ráð fyrir, að greiðsl
ur komi inn á viðskiptareikning-
inn fyrir allan þennan útflutning
á árinu, þar eð nokkuð af vörum
þeim, sem samið hefir verið um
sölu á (saltsíld, síldarmjöl) greið-
ist ekki fyrr en á næsta ári.
Hinsvegar greiðist inn á viðskipta
reikninginn andvirði vara, sem
samið var um á árinu 1966 en af-
greitt síðar. Samtals er á árinu
1967 gert ráð fyrir greiðslum inn
á viðskiptareikninginn, sem nema
rúmlega 600.0 m.
Kaup á sovézkum vörum á ár-
inu 1967 eru einnig veruleg. Áætl-
un sú, sem getur um hér að fram-
an. greinir m.a. frá, að gengið
hefir verið frá kaupum á sovézk-
um vörum sem hér segir:
Gasolía 260 þús. tonn, fuelolía
121 þús. tonn, benzín 55 þús. tonn,
timbur 3300 standards, valsaðar
járn- og stálvörur 2.600 tonn, nokk
urt magn af stálpípum og vörum
úr áli, 342 stk. bilar, allmikið
magn af bifreiðavarahlutum, nokk
uð af krossvið og þilplötum, ýms
ar vélar og tæki, hjólbarðar, rúg-
mjöl 1.500 tonn, kartöflumjöl 350
Framhald á bls. 18