Morgunblaðið - 07.11.1967, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. NÓV. 1967
31
— Hálfrar aldar fjötrar
Rússlnnd ú bormi byltingor
Framihald af bls. 10
stafsins er dauðadæmd, jafn-vel
þótt bókstafurinn eigi rétt á sér.
Sig.ur byltingarinnELr á fyrst og
fremst að faera listamianninum
fullkomið frelsi. Án frelsis miss-
ir listin tilgang sinn og gildi“.
Hvað svo? Ramakvein allra
sannra kommúnista, og nú var
farið að hvísla því, sem áður
hafði ekki verið rætt, að André
Gide væri hómósexúalisti!
En það voru ekki aðeirís sann-
færðir kommiúnistískir rithöf-
undar, sem boðnir voru til Rúss-
lands. Meðal annarra fór þang-
að í boði sænsk skáldkona, sem
var lýðræðisjafnaðarmaður. Hún
fór til Rússlands 1931, en þá
mátti heita blómi í heimi rúss-
meskra bókmennta á við það,
sem síðar varð. Hún sagði með-
al annars um ástandið í bók-
menntum Rússa:
„Rithöfundurinn — hinn ei-
lífi rithöfundur — karl eða bona,
sem af fyllstu einlægni, eins og
dauðinn standi fyrir dyrum,
finnur sig knúinn til að gera
grein fyrir árangrinum af hinni
frjálsu leit sinni — slíkur mað-
ur, datt mér í hug, er æði mikil-
væg persóna. En hún er ekki til
í Rússlandi. Að minnsta kosti
verður maður hennar ekki var.
Enginn spyr þeirrar spurningar,
sem hún ber ávallt upp fyrir
meðbræðrum sínum: Hvert stefn
ir? Hvar verður rússneska þjóð-
in stödd, þegar það er orðið að
veruleika, sem stefnt er að með
framleiðslukapphlaupinu....?“
SVO SEM allir vita, ríkti
ávallt sama stefna í bókmennta-
heiminum rússneska, rneðan
Stalin sat að völdum. En þegar
hann gerði bandalag sitt við
Hitler, skipti með honum Pól-
landi og Eystrasaltslönd'unum og
réðst á Finnland, þótti ýmsum
rithöfundum og öðrum mennta-
mönnum auðsœtt, að þeir hefðu
farið villir vegar. En þá er svo
kom að því, að Hitler, „maður-
inn, sem hann trúði“, eins og
hann orðaði það sjálfur við
Harry Hopkins, sveik hann og
réðst á Sovétríkin og þau börð-
ust síðan til siguTs við hlið
Breta og Bandaríkjamanna, féll
í fjölmargra augum ljómi á
Stalín á nýjan leik. >ó var lítt
haft á orði, að ljómi sannrar
listar væri yfir styrjaldanbók-
menntum Sovétríkjanna, nema
helzt hvað marka má af tónin-
um í formálanum fyrir Sögu af
sönnum manni, en hann skrifaði
frægasti rithöfundur íslendinga.
Það var svo ekki fyrr en eftir
að Tékkóslóvakía var orðin
Stalín að bráð, að víman rann
af allmörgum rithöfundum og
menningarlegum leiðtogum, og
mundi ó’hætt að segja, að þá hafi
ýmsum hinna nytsömu sak-
leysingja loksins skilizt, hvers
væri að vænta af Stalin og þeim,
sem hann hylltu. S'vo komu Ung-
verjalandsmálin og l'oks dauði
hins rússneska einvalda og þær
afhjúpanir, sem sýndu ljóslega,
að ekkert hafði verið ofsagt,
nema síður væri hjá þeim, sem
— Jósef Stolín
Framhald af bls. 23
'hann þá haft í hyggju að losa
sig við sína nánustu fylgifiska
úr framkvæmdanefnd flokks-
ins eða pólitísku nefndinni
(politbureau), menn eins og
Molotov, sem verið hafði
forsætisráðherra á árunum
1931—1941, Krúsjeff, Kagan-
ovich, Berfa, Mikoyan og Mekh
lis. Sumir þeirna fóru í felur,
aðrir urðu um kyrrt í stöðum
sínum en styrktu lifvörð sinn.
í>eir lifðu í stöðugum ótta og
þorðu varla heim til sín á
kvöldin. Einn þeirra, Mekhlis,
sem tók við af Yan Gamarnik,
sem yfirmaður stjórnmáladeild
ar Rauða hersins, var skotinn.
En svo kom að þvi 4. marz
1953, að Moskvuútvarpið sagði
frá því að Jósef Stalín væri
veikur. Var hann sagður hafa
fengið beilablóðfall og 5. marz
lézt hann, 73 ára að aldri.
Eðlilega gaus fljótlega upp
höfðu séð í gegnum þann raunar
gagnsæja og meira og minna
rifna hugsijónalega blekkinga-
hjúp, sem breiddur hafði verið
yfir dýrbítsásjónu þess harð-
stjóra, sem setið hafði í þrjá
áratugi sem einvaldi á veldis-
stóli i Ráðstjómarríkjunum.
Síðan kom hin margumrædda
hláka í menningarmálum Ráð-
sijómarríkjanna. Það var sem sé
linað á fjötrunum. Þá vöknuðu
hjá ýmsum vonir um, að hið
mikla og volduga ríki sæi sér
fært að halda áfram á þeirri
braut og veita þegnurn sínum
smátt og smátt meiri og meiri
mannréttindi.
En — nei. Brátt kom á döfina
hið stórfurðulega Pasternakmál,
hneyksli, sem vakti heimsat-
hygli, þótt ekki væri nema of-
sóknin gegn vinkonu hans. Og
svo nú seinast mál þeirra Daní-
els og Sinýavskýs! Annað mesta
stórveldi heims stendur sem sé
ekki svo föstum fótum, að ör-
yggi þess þoli að það breyti út
af þeirri reglu, sem felst í eink-
unnarorðum þessarar greinar,
en þau segir Gletkin við Rubaa-
shov í Myrkur um miðjan dag!
RÁÐSTJÓRNARRÍKIN eru
orðin svo voldug, sem ég hef
þegar drepið á. Vísindamenn
þei’rra standa á flestum sviðum
í fremstu röð, sums staðar
fremstir allra. Framlefðsla þeirra
er feikna mikil, vígbúnaður og
varnir stórkostlegar, og kjör
fólksins fara batnamdL Ráða-
mönnum er nú steypt af stóli,
án þess að þeir séu gerðir höfði
styttri og fangelsis- og fanga-
búðadómar koma yfirleitt í stað
líflátsdóma, þar sem eiga í hlut
menn, sem hafa gert sig seka
um eitthvert það athæfi, sem
samkvæmt lögutn ríkisins er tal
ið stórvægilegt afbrot. Allt bend
ir þetta í átt til þess, að allmik-
ið hafi unnizt.
En samt sem áður er það og
verður óhagganleg staðreynd,
að meðan hið mikla og volduga
ríki í austri beinlínis lögbindur
það öryggis- og réttleysi, að
borgarar þess megi ekki tala og
skrifa eins og skynsemi þeirra
og samvizka býður þeim og ekki
mynda opinber samtök til fram-
gangs skoðunum sínum, rennur
ekki upp í bókmenntum sovét-
þjóðanna, þeim sjálfum til bless
unar, vegs og virðingar og öll-
um hinum menntaða heimi til
ánægju og gagns, sá blómatími,
&eim samsvari gáfum þessara
þjóða og hinum glæsilegu bók-
menntum, sem Rússar gáfu
menningarþjóðum veraldar á
tímum hins hataða keisaraveld-
is. Eins er það fullvíst, að úr því,
sem nú er komið, sigrar komm-
únismi ekki hjá neinni siðmennt
aðri þjóð nema með ofbeldi, með
an stjórnendur Ráðstjórnarríkj-
anna lýsa því yfir með skoðana-
kúgun, að þjóðskipulag þeirra
og þjóðfélagshættir þoli ekki op-
inbera gagnrýni.
Mannhelgin er og verður að-
alsmerki hvers þjóðfélags, og
skoðanafrelsið er hin augljós-
asta og öruggasta trygging þess.
sá kvittur, að félagar Stalíns
hefðu myrt hann með eitri.
Við banabeð hans voru Krú-
sjeff, Malenkov, Bería og
Bulganin. Enginn læknir mátti
koma til hans, því að hann ótt
aðist, að sér yrði þá styttur
aldur. Að þvi er Svetlana
sagði, tóku viðstaddir sér nærri
dauða Stalíns — nema Bería,
eem hafði „hagað sér ósæmi-
lega“ eins og hún sagði. Sagt
h.efiur verið á öðrum vettvangi,
að hann hafi hlegið og hoppað
og kallað: „Félagar, vi‘ð erum
loksins frjálsir — gamli harð-
stjórinn er dauður“. Hann rak
umsvifalaust allt starfslið Stal-
íns úr stöðum sínum, sumir
ivoru skotnir aðrir reknir í út
legð. Sumir frömdu sjálfsmorð.
Nokkru seinna var Bería leidd
ur fyrir rétt, hinir nýju vald-
Ihafar fundu hann sekan um
margvíslega glæpi og létu taka
hann af lífi.
En þeirra beið harðvítug
vaidabarátta.
Framhald af bls. 13
Eitt hið sérstæðasta við skipu-
lagningu rússneska iðnaðarins,
var stærð margra fyrirtækjanna.
Margar af nýju verksmiðjunum
höfðu yfir þúsund manns í vinnu
undir sama þaki, og það voru
■þessar aðstæður, risastórir hóp-
ar verkamanna, venjulega ein-
angraðir við hörmulegan aðbún-
að í þyrpingum af kofahreysum
eða staflað saman í stóra svefn-
hjalla, — sem áttu mjög stóran
þátt í því að gera verbalýðinn
svo sam'huga og samhentan, sem
raun bar vitni um 1917, þegar
hann réði margfalt m'eiru um
gang mála en hlutfallstala verka
manna í þjóðfélaginu sagði til
um. Og það var ekki sízt stærð
verksmiðjanna, sem gerði verka-
lýðinn að svo auðveldri bráð fyr-
ir harðsnúinn og vel skipulagð-
an Bolsévikaflokk Lenins.
Afl verkalýðsins, uimfram allt
í St. Pétursborg, þar sem hinar
risaistóru Putilov-stálverksmiðj-
ur stóðu, uppgötvaðist fyrst ár-
ið 1905. Hin hörmulega og smán-
arlega frammistaða rússneska
hersins í stríðinu við Japan olli
því að óánægjan k'eyrði um þver
baik Frjálslyndir aðalsm'enn, von
sviknir iðnrekendur, hægfara
lýðveldissinnar og byltingarsinn
aðir menntamenn komu allir
saman á mótmælaráðstefnu gegn
aulahætti stjórnarinnar. En
mennirnir, sem ekki létu sitja
við orðin tóm, voru verkamenn,
og það var sú ógn, sem það vakti
að sjá verkfiallsmenn á götunum,
er gaf frjálsiyndum stjórnmála-
mönnum vald til að fá keisarann
til að láta í fyrsta sinn undan
kröfum um að þoka málum í lýð-
ræðislega átt.
í árslok 1'904, eftir fall Arthur-
hafnarinnar, lögðu verkamenn í
Putilov-smiðjunum niður vinnu,
og brátt fóru aðrir að dæmi
þeirra. Þá rann upp Blóðsunnu-
dagurinn. Hinn 22. janúar 1906,
fór stjórnmálasinnaður prestur,
séra Gapon, fyrir 150.000 manna
kröfugöngu áleiðis til Yetrar-
hallarinnar í Pétursborg, þeirra
erinda að flytja þangað bæna-
skjal, sem var mjög kurteislega
stílað til keisarans. Reyndar var
hann ekki heima. Kröfugöngu-
rnenn báru spjöld með myndum
af keisaranum. Þeir sungu þjóð-
lög og sálma. Það var skotið á
þá aftur og aftur, meðan þeir
flúðu eins og fætur toguðu. Um
þúsund menn lágu í valnum, en
margfalt fleiri höfðu verið særð-
ir eða troðnir undir.
Eftir þetta gátu málin ekki
tekið nema eina stefnu. Fólkið
hafði loksins dirfzt að leita opin-
skátt til keisarans, og það hafði
verið brytjað niður fyrir vikið.
Nú var keisarinn feigur. Spurn-
ingin var aðeins, hve langt yrði
þar til honum yrði steypt af
stóli. Það liðu 12 ár. Ringulreið-
in árið 1905 var ein hin mesta í
sögu landsins. All'sherjarverk-
föll voru öðru hverju og bænd-
ur fóru ránshendi um eignir yfir
stéttarinnar, brenndu og drápu.
Eftir að. Japanir sökktu Kyrra-
hafsflotanum við Tsushima,
gerði Svartahafsflotinn upp-
reisn. Áhöfn hins stóra beiti-
skips Potemkin tók völdin af for
ingja sínum og ógnaði Svarta-
hafsströndinni. Þar sem ofan á
allt þetta bættust svo horfur á
fjárhagslegu hruni ríkisins, þá
neyddi Witte greifi, einn af
tveimur eða þremur hœfum
stjórnmálamönnum í Rússlandi,
keisarann til að fallast á að
mynda þing, eða Dúma.
„Rússland hefur fengið stjórn-
arskrá, en einræðið ríkir enn!“
sagði öþekktur en ákafur bylt-
ingarsinni, Leon Trotsky, sem
hafði verið gerður að varafor-
manni byltingarráðs, (sovéts) Pét
ursborgar. Hann hafði rétt fyrir
sér. Einveldið, sem sýnt hafði þá
undraverðu seiglu, að standa
óbreytt af sér svo mörg harðindi
síðan á tímum ívans grimma,
var enn við stjórnvölinn. Leið-
togar byltingarráðs Pétursborg-
ar voru teknir höndum. Þingið
var .leyst upp. í stað þess að bæta
kjör hinna lægstu í þjóðfélaginu,
var einu sinni enn reynt að bæta
ráð hinna efstu.
Lenin, sem var í útlegð í
Ziirich, átti engan þátt í atburð-
unum 1905, né í byltingunni
1917, þegar hún kom. Reyndar
hafði Bolsévikaflokkurinn að-
eins verið til í tvö ár árið 1'905.
Hann var stofnaður á öðru þingi
Verkamannaflokks rússneskra
sósíald'emókrata, sem kom sam-
an í Brússel og síðan London,
árið 1903.
Það var í London, sem Lenin
Skipti flokknum með vilja í
fylkingar, Mensévika og Bolsé-
vika, Mensévikar höfðu þá
stefnu að gera Sósíalista að
fjöldahreyfingu og eiga sam-
vinnu í' lengstu lög við aðra
byltingarsinna, jáfnvel firjáls-
lynda, í þeim höfuðtilgangi að
sigrast á einræðinu. Lenin vildi
hins vegar, að þeir væru lítill,
samhentur og þaulskipulagður
flokkur atvinnubyltingarmanna,
sem héldu sér utan við fjölda-
hreyfingar (þótt þeir gætu hag-
nýtt sér þær) og miðaði alla
starfsemi sina við, að þegar sá
dagur rynni upp, gætu þeir ein-
ir tekið, völdin og haldið þeim,
í ljósi þess ástands, sem ríkti
í Rússlandi, var þetta í augum
flestra byltingarsinna hégómleg-
ur og óalþýðlegur draumur.
Enda fór svo, að Lenin eyddi
meiri tíma og krafti í það nasstu
14 árin í útlegðinni (hann kom
í snögga heimsókn, 1906, og
flúði síðan aftur) að grafa und-
an öllum öðrum byltingarsinn-
um, einkum og sér í lagi Mensé-
vikum, en að reyna að steypa
keisaranum af stólL
Um nokkra hríð leit svo út,
sem Witte, með snjallri útfærslu
iðnaðarins, Oig hinum málsmiet-
andi stjórnmálamannL Stolypin,
með framförum í landbúnaðin-
um, æ’laði að takast að bjarga
elnræðinu undan sjálfu sér. Á ár
unum efiir að fyrsta þingið var
leyst upp, óx iðnaðurinn geysi-
hröðum skrefum og allur vind-
ur var úr hinum byltingarsinn-
uðu ve. kamönnum. Nú voru
næstum engin verkföll.
Stolypin setti sér það mark að
koma upp traustari landbúnaði
með því að fá dugmastu bænd-
urna á band stjórnarinnar. Hann
lét þá hafa frjálsari starfsskil-
yrði og stærra land á kostnað
þeirra duglitlu eða drykkfelldu.
Honum tókst þetta, en um leið
uppskar hann nýjan hóp land-
lausra, svellandi bænda, sem
þeir kraftmeiri arðrændu.
Þetla var önnuir stóirtilraunin
til að leysa bændavandamálið
með skipulagsbreytingu einni
saman, Hún mistókst, eins og
samyrkjubúskapur Stalíns átti
eftir að mistakast þremur ára-
tugum síðar, vegna þess að hún
miðaði að þvi að skipta landinu
öðru vísi, ekki að bæta landbún-
aðartækin, ekki að því að veita
fjármunum til akuryrkju. Land-
búnaðurinn var loks afhjúpaður,
eins og hann er enn þann dag i
dag, sem Akkillesarhæll rúss-
nesks efnahagslífs, og bóndinn
sem óvinur rfkisins.
Meðal annars af þessum or-
sökum, voru það bændur, þ.e.a.s.
óbreyttir liðsmienn í hernum,
sem gerðu uppreisn með verka-
mönnunum í Pétursborg og
Moskvu árið 1917 og sópuðu
ekki aðeins burtu gamla þjóð-
skipulaginu, heldur einnig þeim
hugmyndum, sem verið höfðu
leiðarljós frjálslyndra Rússa og
hægfara byltingarsinna í bar-
áttu þeirra fyrir betri lífskjörum
fólksins.
— íslenzki hlekkurinn
Framhald af bls. 14
Hinn 4. júlí 1942, á þjóðhátíðardag Bandaríkjanna, lét úr
Hvalfirði, Reykjavík og frá Seýðisfirði skipalest, er bar nafnið
PQ 17. Nokkur skip höfðu látið úr höfn í Hvalfirði nokkru
áður. Ákvörðunarstáður hennar var Archangelsk við Hvítahaf.
Flutningaskipin komu öll frá Reykjavík og Hvalfirði ásamt
nokkrum verndarskipum, en frá Seyðisfirði komu tundurspillar
og korvettur, sem áttu að fylgja lestinni, en áttu jafnframt að
svipast eftir orustuskipinu Tirpitz, sem lá í norðurhöfum.
Skipin, sem komu sunnan að héldu norður fyrir Island,
mættu Seyðisfjar'ðarskipunum fyrir austan Island. I skipalest-
inni voru 33 flutningaskip, þar af 22 bandarísk auk fjölda
verndarskipa. Skipin höfðu ekki siglt langa hríð, er Þjóðverjar
tóku að ráðast á þau. Bretar fengu nákvæma staðarákvörðun
Tirpitz, og skipin sem komið höfðu frá Seyðisfirði yifirgáfu
skipalestina til þess að reyna að finna hann, en Tirpitz var
ásamt nokkrum öðrum skipum við Norðurhöfða í Noregi. Varð
því lítill stuðningur af þeim skipum fyrir skipalestina.
Skipalestin hélt áfram og árásirnar héldu áfram. Skipin
löskuðust eða sukku og er þau komust á leiðarenda voru þau
aðeins ellefu talsins af 33. Eru þá ekki meðtalin þau verndar-
skip, er sökkt var og olíuskip eitt mikið. 1300 manns’ komust
af, þar af voru 581 Bandaríkjamaður. Þetta var mesta áfall
fyrir skipalestirnar allt stríðið.
Þrátt fyrir þessa erfiðleika gegndi Island allmikilvægu hlut-
verki í vörn Sovét-Rússlands. Hefðu Bretar ekki haft not af
landinu, hefðu Murmansk-dyrnar lokazt og Þjóðverjum hefði
án efa gengið betur í viðureigninni við Rússa. Því var það einu
sinni að blaðamaður spurði Sir Winston Churchill, hvort hann
hefði ekki áhyggjur af svo öflugum stuðningi við kommúnista
Sovét-Rússlands. Sir Winston svaraði að vörmu spori:
„Alls ekki. Ef Hitler gerði innrás í Helvíti, myndi ég að
minnsta kosti tala máli djöfulsins í néðri málstofunni.“