Morgunblaðið - 14.07.1974, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. JULl 1974
Á myndinni til hægri: Solzhenit-
syn í fangaklæðum, meðan hann
afplánaði dóm sinn. Á myndinni
til vinstri er hreinsunardómstðll-
inn, sem settur var á stofn upp úr
1930 ög mjög kemur við sögu í
bókinni.
Ritdómar
um Eyja-
klasann
(. u I ag:
meistaraverk hlaðið
skáldlegu hugarflugi
Magnað
krafti og
Nýjasta verk Alexanders Solzhenitsyn „Eyja-
klasinn Gulag“ 1. hluti af þremur, sem skáldið
boðar, er komið út í enskri þýðingu Thomas P.
Whitney. Um bókina hafa skrifað í brezk blöð
menn á borð við sérfræðinginn Edward Cranks-
haw, sem lesendur þekkja mætavel, Nicholas
Bethell, Leonard Schapiro, svo að einhverjir
séu nefndir. Hér á eftir verða birtar glefsur úr
ritdómum þeirra.
J'ri húsi hinna dauðu“
heitir grein Schapiros I The
Sunday Times. í upphafi segir
þar: „Alexander Solzhenitsyn er
þeirrar trúar, eins og hann sagði
okkur I Nóbelsbréfi sínu, að „hin
forna þrenning, sannleikur, kær-
ieikur og fegurð, sé ekki aðeins
gömul formúla til sýndar-
mennsku einnar ætluð, eins og
við héldum, þegar við vorum full
af sjálfstrausti og efnalega sinnuð
í æsku okkar." Eykjaklasinn Gul-
ag, sem nú liggur fyrir í enskri
þýðingu Thomas P. Whitney og
lengi hefur verið beðið eftir, er
bæði stórpólitískt verk og stór-
kostlegt meistaraverk; og i hvoru-
tveggja tilliti ætlað til að þjóna
þcssari fyrrnefndu þrenningu."
Þetta yfírgripsmikla verk, hef-
ur tekið huga höfundarins fang-
inn I tíu ár. Hann lauk þvi, sem
hér hefur komið fyrir almenn-
íngssjónir, fyrir sex árum; það er
tileinkað þeim, „sem lifðu ekki af
ti! að segja söguna.“ En Solzhenit-
syn neitaði, að bókin yrði gefin út
á Vesturlöndum, af þvi að hann
óttaðist um öryggi ýmissa, sem
útvcgað höfðu honum upplýsing-
ar og aðgang að þeim. Það var
ekki fyrr en KGB hafði komizt
yfir eitt af handritum bókarinnar
með aðferðum, sem leiddu til
þess, að sú ólánssama kona, sem
varðveitti það, framdi sjálfsmorð,
eftir að hafa verið pynduð til að
skýra frá því, sem hún vissi, að
Solzhenitsyn ákvað að leyfa út-
gáfu bókarinnar á Vesturlöndum.
Síðar I greininni segir
Schapiro:
„Til eru þeir, sem kunna ad
draga í efa áreiðanleika frásagnar
Solzhenitsyns. En ég lit svo á, að
fáir mundu hætta lifi sínu, frelsi
sinu og fjölskyldu sinni til að fara
með ósannindi. Og hvað snertir
hina sögulegu hlið, sem er byggð
á heimildargögnum, get ég stað-
hæft, að ég sem er sæmilega vel
að mér í sovézkri sögu, hef ekki
getað komið auga á missagnir,
sem upp tekur að telja, og oft
furðaði ég mig á því, hversu Sol-
zhenitsyn hafði tekizt að afla viða-
mikilla upplýsinga, eftir að vitað
er, að allt hefur verið gert til að
varna því, að hann fengi aðgang
að prentuðum heimildum frá
þessum tímum. . . A það ber að
lita, að þetta er ekki aðeins merkt
pólitiskt verk, heldur einnig stór-
brotið meistaraverk snilllings.
Það er andríkt og frjótt verk,
skrifað á tungumáli, sem í sjálfu
sér minnir á tónlist og erfitt er að
snúa á annað. Ég fæ ekki betur
séð en þýðingin sé mjög læsileg
og eftir því, sem ég hef getað
kynnt mér, er hún nákvæm. Bók-
in er máttug í öllu sínu raunsæi.
Hryllingnum, viðbjóðnum og
þjáningunum lýsir höfundur svo,
að lesandanum finnst sem hann
sjálfur sé viðstaddur. Þetta raun-
sæi höfundar minnir hreint ekki
svo lítið á Tolstoj, enda þótt það
sé öllum ljóst, er lásu „Ágúst
1914“, að Tolstoj á ekkert sérstak-
lega upp á pallborðið hjá Sol-
zenitsyn.. .. Frásögn Solzhenitsyn
var svo yfirþyrmandi, að ég man
aðeins eftir einni bók, sem kemst
nálægt því að hafa viðlfka áhrif á
mig, þar sem eru dagbókarbrot
Eduards Kuzne*s«v« “
' Grein Edwards Crankshaw ber
yfirskriftina „Rússnesk mar-
tröð“. Þar lýsir hann nokkuð
efni bókarinnar, sem hefur verið
rakið allvel hér í Mbl. í öðrum
greinum um bókina. Síðan segir:
„Mikið og margt hefur verið
skrifað um þetta efni (þ.e.
nauðungarvinnubúðirnar á
Stalínstímabilinu), er þar um
meðal annars að ræða persónu-
lega reynslu þeirra, sem lifðu af í
búðunum. Sannast sagna hefur
lesandi á Vesturlöndum verið
fræddur meira um efnið og gefin
itarlegri lýsing á búðunum en
lesendum I Sovétríkjunum.
Solzhenitsyn var alls ókunnugt
um þetta er hann settist niður til
að skrifa bók sína árið 1958.
Hvernig átti hann að vita um
þetta? Hann hafði verið handtek-
inn á vígstöðvunum, vegna þess
að hann hafði látið ógætnisleg orð
falla um Stalín i bréfi. Hann hafði
verið átta ár I nauðungarvinnu-
búðum og árið 1953, þegar hann
hafði afplánað fangelsisdóm sinn
var hann sendur í útlegð. Það var
ekki fyrr en 1956, að hann fékk að
snúa aftur til Sovétrikjanna og
var það liður I þiðunni, sem fylgdi
í kjölfar uppljóstrananna um
Stalin, og varð þá um hrið frægur
í heimalandi sínu og viðar, en
siðan hefur ailt stefnt til þess,
sem varð i febrúar sl., er hann var
rekinn úr landi. Svo að það, sem
hann var að gera, þegar hann tók
við að rita „Eyjaklasann Gulag“,
var reyndar að segja sögu, sem —
eftir þvi sem hann vissi bezt —
hafði aldrei verið sögð fyrr.
Og þegar málið er skoðað dýpra,
tókst honum einmitt það, sem
hann ætlaði sér. Vegna þess að
þrátt fyrir allt, sem aðrir hafa
skrifað, er þetta hin fyrsta til-
raun, sem gerð hefur verið til að
safna sögunni saman í eina heild
með þvi að draga fram persónu-
lega reynslu hundraða fanga. En
bókin er miklu meira en saga úr
fangelsi og nauðungarvinnubúð-
um. Hún er meira en saga um
pyndingar, manndráp og sult, um
villimennsku sovézku lögregl-
unnar og um mennina, sem gáfu
skipanirnar. Eftir þessu fyrsta
bindi að dæma er hér á ferðinni
hvorki meira né minna en ítarleg
saga um ógnarstjórn og ofbeldi
sem þjóðir Sovétrikjanna hafa
verið undir, síðan Lenin hrifsaði
vðldin."
Crankshaw rekur siðan sögu
Solzhenitsyns sjálfs, en fer lengra
aftur, allt til þess tíma, er þeir
Stalin og Trotsky voru að berjast
um völdin, þegar Lenin var orð-
inn sjúkur maður. Siðan fjallar
hann um hinar ægilegu aftökur,
sem Stalín fyrirskipaði á árunum
upp úr 1930. Síðan segir greinar-
höfundur: „En verkið felur í sér
meira. Solzhenitsyn setti sér sjálf-
um það verk fyrir að vinna einn
og við hinar erfiðustu aðstæður,
sem unnt er að hugsa sér, að reisa
minnisvarða þeim milljónum
Hatur vald-
hafanna er
sprottið af
því að hann
hefur vakið
sektarkennd
þeirra
manna, sem þjáðust og dóu til að
byggja upp fyrsta sósíalíska land
veraldarinnar. . . Þetta er ekki
hversdagsleg bók, þetta er bók,
sem mun í framtíðinni verða
grundvöllurinn að ótal mörgum
hversdagslegum bókum. Þetta er
harmljóð og ákæra. Hún birtir
cinnig iðrun Solzhenitsyns sjálfs
vegna skeytingarleysis kynslóðar
hans, og hann biður alla að taka
þátt I þeirri iðrun, sina eigin þjóð,
sem mun einn góðan veðurdag
eiga þess kost að Iesa þessa bók.“
I The Times ritar siðan
Nicholas Bethell um verkið og
virðist hann vera á þeirri skoðun,
að hin pólitiska boðun verksins
verði bókmenntalegu gildi þess
yfirsterkari: „A work of genius is
more political than literary".
Hann segir: „Fyrír tuttugu árum
kom út bókin „The Scourge of
Swastika", sem skók þetta land
með ægilegum frásögnum sinum
af hryðjuverkum nazista. Eyja-
klasinn Gulag er miklu merkara
verk, ekki aðeins fyrir þær sakir,
að bókin er betur skrifuð en hin,
heldur einnig vegna þess, að hún
vegur að rótum kommúnismans,
sem er enn mikið afl I ýmsum
löndum nú, og hún verður til að
draga I efa áreiðanleika leiðtoga
þessa stórveldis. Þeir eru eftir-
menn þess manns, sem byggði
upp hinn pólitlska grundvöll, sem
þeir standa á. „Ég hef ekki lesið
þessa bók og hef ekki hugsað mér
að gera það,“ sagði sovézkur emb-
ættismaður I Bretlandi á dögun-
um og bætti síðan við, að þetta
væri vond bók. Engan skyldi
undra, þótt þessi maður vilji ekki
lesa bókina. Ef hann gerði það,
myndi samvizka hans að öllum
llkindum hvetja hann til að segja
af sér þvl starfi, sem hann gegnir.
Margir vinstrimenn I Bretlandi
munu eiga erfitt með að kyngja
bókinni. Það eru ekki margir ára-
tugir slðan blaðið New Statesman
hélt uppi vörnum fyrir hreinsan-
irnar I Sovétrlkjunum og Sidney
og Beatrice Webb sögðu á prenti:
„Stjórn og skipulag á sovézkum
fangelsum virðist I góðu lagi og
virðist þar ekki lengur beitt
llkamlegum pyndingum I neinu
fangelsi.“... Sovétstjórnin leggur
fæð á þennan rithöfund, vegna
þess að hann hefur vakið sektar-
kennd þeirra, sem llka mætti við
sektarkennd þýzku þjóðarinnar
er uppvlst varð um hina mögnuðu
glæpi nazista.“
Siðar I greininni segir Bethell,
að honum virðist þessi bók full
viðamikil. Sú ósk hans að segja
allt af létta geri það, að hún sé
nokkuð þung. En I ýmsum köfl-
um, þar sem hann byggir á sinni
eigin reynslu, t.d. „Handtakan,“
„Yfirheyrslan“ og „Fyrsti klef-
inn, fyrsta ástin“, sé að finna
snilld hans I lýsingum og skáldleg
tilþrif, sem stundum víki fyrir
beinhörðum upplýsingastíl. Verk
Solzhenitsyns er að verulegu leyti
byggt á persónulegri reynslu hans
og könnunum, en I tveimur helztu
skáldsögum slnum hafi hann
gefið Imyndunaraflinu lausari
tauminn og þar sé hann I essinu
sínu. Því geti svo farið, að sem
skáldrit verði „Eyjaklasinn
Gulag" ekki talið meðal beztu
verka hans. „En I pólitísku og
mannúðlegu tilliti er það verk
hlaðið ótrúlegum krafti og
þrútti."