Morgunblaðið - 14.07.1974, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. JULI 1974
21
Á SUMARDEGI Erlendur Jónsson
Talnaleikur
og vísitala
ÞJÓÐHÁTÍÐ — stórt orð það. Við
sem nú lifum eigum varla eftir að
halda upp á annað stórafmæli (s-
lands byggðar. Á næstu slfkri hátlð
— tólf alda afmælinu — verðum
við sem betur fer farin að róa I hinni
Keflavíkinni, en nýtt og betra fólk
komið I staðinn. Við vorum ekki til
1 874, og við verðum ekki heldur til
2074 svo hátíðin sem þá verður
ugglaust haldin verður þannig fyrir
okkur status quo — sama ástand og
áður, það er allt og sumt.
Suma langar ákaft að sjá sig með
augum framtiðarinnar. Á þann veg
imynda ég mér að stjórnmálamenn,
prófessorar og aðrar forstands-
persónur hugsi þegar þær vakna á
morgnana og sofna á kvöldin: Hvað
ætli sagan segi um mig? Hvað vita
margir eftir hundrað ár að ég var til?
I upphafinni hugljómun sjá þeir fyrir
sér heila opnu i sögukennslubók
framtíðarinnar helgaða sjálfum sér,
mynd; og texta sem byrjar svona:
„Einn ágætasti og fremsti........."
Kannski komast þeir aldrei lengra,
munandi I sömu mund eftir ein-
hverju óunnu af þeim frægðar-
verkum sem fylla skulu opnuna.
------------------- ★
Ekki er talið til góðra siða að gera
mannamun, og llkast til er einnig
vafasamt að gera áramun. Skapar
ekki guð öll ár? Samt finnst manni
— svona eftir á — að meira hafi
gerst sum ár en önnur; árin vera
eins og mennirnir: láta mismikið að
sér kveða 1874 urðu íslendingar
fjár sins ráðandi, en það er af sagn-
fræðingum talið hafa orðið afdrifa-
rikara en hátiðaræðurnar sem haldn-
ar voru á Þingvöllum sama ár. Nú
— á þessu þjóðhátiðarári öld siðar
— eru áhöld um þessi sömu fjárráð:
erum við fjár okkar ráðandi nú? Eða
eru „fjárráð" kannski komin I tölu
þeirra orða sem merkja má með
krossi I orðabókum: úrelt mál? Árið
1874 færði íslendingum krónur og
aura I staðinn fyrir spesíur, rikisdali
og skildinga Á þessu ári er eyririnn
endanlega afskrifaður sem gjaldein-
ing, og krónan er sigin langt niður
fyrir það sem eyririnn upphaflega
var. Svo miklu grandar mölurog ryð
á einni öld.
Þetta ár hefur þegar fært okkur
rithöfundaþing, listahátið og
tvennar kosningar. Stórkostlegt er
að vera rithöfundur á rithöfunda-
þingi. Ef satt er sem sagt er að
stjórnmálamenn búi til ágreinings-
efni fyrir kosningar er þvi öfugt farið
um rithöfunda á rithöfundaþingi. Þá
leggja þeir til hliðar sin ágreinings-
efni, en taka sér glas I hönd, skála
við borgarstjóra, menntamálaráð-
herra og forseta og láta yl bræðra-
lags renna sér I merg og bein ásamt
veigum þessara ágætu höfðingja.
Svo er þingi slitið, hver heldur til
sins heima og tekur á ný að setja
saman sinar andlegu sprengjur sem
springa á síðum dagblaða og bóka
með mismunandi miklum gný og
áhrifum, allt frá igildi púðarkerlinga
til dúndrandi haglaskota.
Fyrir þjóðhátiðina 1874 orti
Matthias Jochumsson þúsund ára
lofsöng sinn og bað um gróandi
þjóðllf. Nú hyggst Alþing á Þingvelli
veita myndarlega fjárhæð til gróandi
sanda. Ekki reyni ég að spá hvað
uppi verður á tólf alda afmælinu.
Vonandi verða þá til peningar til að
hefta fok á þeim eyðisöndúm þjóð-
llfsins sem núlifandi kynslóð tekst
ekki að græða.
Á Alþingi hinu forna mun áfengt
öl hafa verið hvort tveggja bruggað
og selt. Nú setja þeir. Matthias og
Indriði, rautt Ijós fyrir Bakkus: hann
skal ekki inn á Þingvöll komast, sá
skelmir. Kannski er llka nokkuð að
óttast I þeim efnum þar sem viman
af siðustu kosningum er að renna af
þjóðinni og heilt kyrrahaf pólitiskrar
lognmollu framundan. Ef til vill
verður þá einhver spakvitringur til
að setja sig i spakvitringsstellingar
og skrifa grein með fyrirsögn eins
og þessari: Menningarmálin i Ijósi
kosninganna. Eða: Menningarmálin
á næsta kjörtlmabili. Þvi allt loðir
þetta saman.
Það gerðist á síðustu dögum slð-
asta þings (eftirmiðdaginn fræga) að
fólk á vinnustað einum hér i borg-
inni skrúfaði frá viðtækinu, og er
það ekki út af fyrir sig i frásögur
færandi. Nema hvað? Eftir að hafa
hlustað nokkra stund á hið létta
prógramm gall einhver við: „Þetta er
nú sá albesti skemmtiþáttur sem
heyrst hefur I útvarpinu lengi." Hvað
hefði hann sagt ef hann hefði þá
vitað að „skemmtiþátturinn" var —
ekta!
Þessi þáttur með meira varð slðan
tii að efla stéttvísi alþingismanna
svo þeir tóku að sverja og sárt við
leggja að þetta væri ekki rétta
myndin af Alþingi; þvert á móti
ynnu þingmenn mikið og vel, að
vísu utan þingfunda og I bakher-
bergjum mest;. kjósendum væri
óhætt að treysta þvi Og klappið
sem dunað hefði eftir hvert atriði I
„skemmtiþættinum" hefði raunar
komið ofan af pöllunum. Þarna urðu
alþingismenn semsagt jafnsammála
og rithöfundar á slnu þingi.
Rithöfundar á starfslaunum, en
þeir eru teljandi á fingrum annarrar
handar, eru settir á bekk með
menntaskólakennurum, en alþingis-
menn með prófessorum, eða hvað?
Og þar á milli mun vera allbreytt bil
Nú er farið að tala um breytta kjör-
dæmaskipun. Enginn veit hvað út úr
þvi kemur. Nema eitt er vlst: þing-
mönnum mun ekki fækka, heldur
fjölga. Eða hver vill leggja til að
þingsætum fyrir eitthvert kjördæmi
verði fækkað? Það er auðvitað úti-
lokað, heldur verður að fjölga i
öðrum kjördæmum „til samræmis".
Svona er margt skrltið I kýrhausn-
um.
Rithöfundar og aðrir listamenn
eru hins vegar eins og Kinverjar og
Indverjar, þeim fjölgar viðstöðulaust
og sjálfkrafa án þess til þurfi
stjórnarskrárbreytingu og tvennar
kosningar. Og eins og gerist um
vlða veröld þar sem fjölgun
er mikil verður um leið minna
og minna til skiptanna með
hverjum sem við bætist: rithöf-
undum á starfslaunum mun
ekki fjölga né heldur munu laun
þeirra hækka, vlst er um það.
Þannig gengur ekki eitt yfir rithöf-
unda og alþingismenn þó hvorir
tveggja vinni fyrir kaupi sinu og geti
lika skemmt þjóðinni ef svo ber
undir, jafnvel án þess að ætla sér
það
Stjórnmálamenn tala oft um ein-
hverja „köku til skiptanna"; ekki
megi taka of mikið af henni I einu,
ekki éta hana fyrirfram, skera verði
rétt eigi allir að fá sina sneið og svo
framvegis. Sjálfir firra þeir sig allri
ábyrgð á þessari frægu „köku". Má
þvl ganga að því vísu að hana sé
ekki að finna í bakherbergjum
Alþingis þar sem þingmenn vinna
aðallega að sögn. Þá mun nokkurn
veginn öruggt að rithöfundar og
aðrir listamenn ná ekki til að skera af
henni þykkar sneiðar, þvi þá væru
þeir útþrykkilega búnir að setja
sjálfa sig i B-launaflokk með
prófessorum og þingmönnum og
öðrum sem teljast menn með mönn-
um i þjóðfélaginu. Kakan virðist
með öðrum orðum vera alls staðar
og hvergi; ósýnileg eins og guð
Þórbergs og Kristinar á Fjarðar-
horni. Og öfugt er henni farið við
brauðin frægu i Bibliunni, þvi þau
entust og entust, en hún er alltaf að
verða meir og meir uppétinn.
------------------- ★
Þjóðhátiðarár — stórt orð það
Og gerir mann óframfærinn. Þess
vegna er maður lengi og vandræða-
lega að koma sér að efninu. En nú
skal ég ekki draga það lengur Svo
hinn menningarlegi uppblástur
verði nú stöðvaður um leið og bévit-
ans sandfolið Ijóta sem er komið
langleiðina að dreifa (slandi á haf út
legg ég til að listamannalaun, sölu-
skattsfé, starflaun rithöfunda og allt
það verði að visu ekkert hækkað á
þessu ári (maður verður að sýna
sanngirni og ábyrgðartilfinning á
svona ári), heldur bundið launum
alþingismanna næsta mannsaldur-
inn. Þvi hvað sem liður þenslu.
verðbólgu og slgandi krónu sem er
brátt komin svo langt niður í dal
verðbólgunnar að hún getur aftur
farið að kallast dalurog nú loks með
réttu, hvað sem öllu því liður held
ég að það yrði besta visitölutrygging
sem hægt væri að hugsa sér islensk-
um rithöfundum og öðrum lista-
mönnum til handa á þessu herrans
þjóðhátiðarári.
Erlendur Jónsson.
n. Mats Wibe Lund.
sfðar, en í sumarkosningunum
1942, fyrstu þingkosningum, sem
Sósfalistaflokkurinn bauð fram,
varð stökkbreyting á fylgi
kommúnista og þeir hlutu 16,2%
atkvæða. Þetta hlutfall juku þeir
enn f haustkosningum 1942 og
hlutu 18,5% atkvæða. I næstu
tveimur þingkosningum varð
fylgi kommúnista meira en það
hefur nokkru sinni verið fyrr og
sfðar. I þingkosningunum 1946 og
1949 hlaut Sósfalistaflokkurinn
19,5% gildra atkvæða f hvorum
kosningum um sig. Síðan missti
flokkurinn verulegt fylgi 1953 og
fór niður f 16,1% og þá þótti for-
ystumönnum Sósíalistaflokksins
góð ráð dýr. Þegar kom að þing-
kosningum 1956 hafði þeim tekizt
að kljúfa Alþýðuflokkinn enn á
ný, er Hannibal Valdimarsson
gekk til liðs við þá og stofnaði
með þeim Alþýðubandalagið, sem
í þeim kosningum hlaut 19.2%
gildra atkvæða. Sfðan hefur
flokkurinn haft milli 15,3—17,6%
gildra atkvæða. Síðarnefnda hlut-
fallið fékk Alþýðubandalagið í
þingkosningunum 1967, tapaði
sfðan nokkru 1971 og fékk í þing-
kosningunum nú 18,3%.
Þessar tölur sýna, að gagnstætt
fullyrðingum kommúnista um, að
Alþýðubandalagið sé f mikilli
sókn meðal fslenzkra kjósenda,
hefur það enn ekki náð þvf hlut-
falli gildra atkvæða, sem það
hafði í þingkosningunum 1942,
1946, 1949 og 1956. Það væri því
nær sanni að segja, að Alþýðu-
bandalagið hafi smátt og smátt
verið að rétta við, en hafi enn
ekki náð þvf atkvæðahlutfalli,
sem kommúnistar hafa mest haft
í kosningum hér á landi.
Fygisaukning kommúnista á
árunum upp úr 1940 hefur verið
skýrð með ýmsum hætti, m.a. með
því, að á stríðsárunum tókst gott
samstarf milli Sovétrfkjanna og
vestrænna lýðræðisríkja, og á
þeim árum töldu margir, að unnt
væri að vinna með kommúnistum.
Það var þetta andrúmsloft og
þessi afstaða, sem gerði myndun
Nýsköpunarstjórnarinnar 1944
mögulega. Þetta er athyglisvert í
Ijósi þess, að einmitt nú síðustu
árin hafa samskipti vestrænna
lýðræðisríkja og Sovétríkjanna
farið batnandi, og það er við þær
aðstæður á alþjóða vettvangi, sem
Alþýðubandalagið byrjar að feta
sig áfram að þvf marki, sem
kommúnistar höfðu áður náð
meðal íslenzkra kjósenda.
Hverjir eru
lands-
byggðarflokkar?
Fýrir þingkosningarnar á dög-
unum, bundu forsvarsmenn
stjórnarflokkanna miklar vonir
við fylgi sitt út um land og héldu
því fram, að í stjórnartíð vinstri
stjórnar hefðu orðið slfk umskipti
í málefnum landsbyggðarinnar,
að annað eins hefði ekki áður
gerzt, og væri það til marks um,
að vinstri flokkarnir væru meiri
landsbyggðarflokkar en stjórnar-
andstöðuflokkarnir. Athyglisvert
er að skoða úrslit þingkosning-
anna 30. júní f ljósi þessara full-
yrðinga. Framsóknarflokkurinn,
sem hefur talið sig sjálfskipaðan
málsvara landsbyggðarinnar
öðrum flokkum fremur tapaði at-
kvæðahlutfalli f svo til öllum
kjördæmum úti á landsbyggðinni.
Yfirleitt var atkvæðatap flokks-
ins í landsbyggðarkjördæmum
nálægt 2%. Á sama tíma var at-
kvæðaaukning Sjálfstæðisflokks-
ins í þessum byggðakjördæmum
yfirleitt milli 4—5%. Þessi þróun
í atkvæðamagni þeirra tveggja
flokka, sem mest fylgi hafa í
dreifbýlinu, sýnir hvert mat kjós-
enda í byggðakjördæmunum
sjálfum er á byggðastefnu ríkis-
stjórnarinnar og afstöðu Sjálf-
stæðisflokksins til byggðamála.
Það fer ekki á milli mála, að Sjálf-
stæðisflokkurinn hefur hlotið
mjög eindregna traustsyfirlýs-
ingu kjósenda úti á landsbyggð-
inni og þar með hefur stoðunum
verið kippt undan fullyrðingum
vinstri flokkanna um, að þeim sé
betur treystandi í byggðamálum
en Sjálfstæðisflokknum.
Stjórnarmynd-
unartilraun
Geirs
Hallgrímssonar
Geir Hallgrfmsson, formaður
Sjálfstæðisflokksins, hefur nú í
rúma viku kannað möguleika á
myndun nýrrar ríkisstjórnar í
kjölfar alþingiskosninganna, sem
nýafstaðnar eru. Hann hefur átt
viðræður við helztu forystumenn
allra stjórnmálaflokka til þess að
kanna, hvaða möguleikar eru til
staðar, en eitt fyrsta verk hans
var að óska eftir nýjum upplýs-
ingum frá hagrannsóknardeild og
Seðlabanka um ástand og horfur í
efnahagsmálum þjóðarinnar.
Spurt hefur verið, hvers vegna
nauðsynlegt sé að fá nýjar skýrsl-
ur um þetta efni og svarið er, að
þær skýrslur, sem fyrir liggja, eru
nú rúmlega þriggja mánaða gaml-
ar og margt hefur gerzt á því
tímabili. Heildaryfirsýn yfir
stöðu efnahagsmálanna hlýtur að
vera forsenda þess að kanna
megi, hvort, og þá milli hvaða
flokka, málefnalegur grundvöllur
geti verið fyrir hendi til mynd-
unar meirihlutastjórnar á
Alþingi. Þegar þetta er ritað, er
gert ráð fyrir, að skýrslur þessar
tveggja stofnana liggi fyrir nú um
helgina og upp úr því ætti að
komast skriður á tilraun Geirs
Hallgrfmssonar til stjórnar-
myndunar.
Langt er um liðið síðan svo
erfiðar aðstæður hafa verið til
stjórnarmyndunar sem nú. Eftir
þingkosningarnar 1971 hófust
þegar í stað viðræður milli þeirra
flokka, sem áður höfðu verið í
stjórnarandstöðu, en hlutu meiri-
hluta á Alþingi í þeim kosningum,
þannig að línurnar voru ákaflega
skýrar þá. Hið sama má segja,
þegar Viðreisnarstjórnin var
mynduð haustið 1959 og allar göt-
ur sfðan, þann tíma, sem hún
hafði meirihluta á Alþingi. En í
greinum, sem birtust i Mbl. nú
fyrir helgina er gerð grein fyrir
stjórnarmyndunum undanfarna
áratugi og kemur þá í ljós, að
slíkar tilraunir hafa oft tekið
langan tíma og verið mjög vanda-
samar. Það tók t.d. um fjóra
mánuði að koma saman meiri-
hlutastjórn, þegar Sjálfstæðis-
flokkur, Framsóknarflokkur og
Alþýðuflokkur tóku höndum sam-
an 1947 undir forystu Stefáns
Jóhanns Stefánssonar.
Eins og Iinurnar eru nú í
íslenzkum stjórnmálum, þarf þvi
engum að koma á óvart, þótt tals-
verðan tíma taki að kanna, hvaða
grundvöllur er fyrir hendi til
myndunar nýrrar rikisstjórnar og
sjálfsagt er, að menn taki sér
góðan tíma til þess. Mestu skiptir,
að niðurstaðan verði sterk og
ábyrg ríkisstjórn þjóðinni til far-
sældar.