Morgunblaðið - 14.07.1974, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. JULI 1974
Nýja
íslenzka stafsetningin
AUGLÝSING
um greinarmerkjasetningu.
l.KAFLI
ALMENNT AKVÆÐI
1. gr.
Eftirfarandi reglur skulu gilda
um greinarmerkjasetningu í
íslenskum skólum, um kennslu-
bækur útgefnar eða styrktar af
ríkisfé, svo og um embættisgögn,
sem út eru gefin.
2. KAFLI
UM PUNKT
2. gr.
1. Punkt skal setja á eftir máls-
grein, enda felur þaö hugtak þá
eínnig í sér svo kölluð máls-
greinarígildi. Þó má í sumum til-
vikum nota semíkommu á eftir
málsgrein, sjá reglur um það les-
merki, 9. gr.
2. Punkt skal setja á eftir rað-
tölustaf, t.d. 3. (þriðji). Frá lið 2
eru þessar undantekningar:
a) Ekki þykir fara vel á að nota
skástrik við táknun dagsetninga,
t.d. 20/11 (20. nóvember), en ef
skástrikið er notað, skal ekki setja
punkt á eftir raðtölunum.
b) Punkt skal ekki setja á eftir
raðtölustaf í bugðu, t.d. 1), 2) (1.
liður, 2. liður eða þvíumlíkt).
3. Punkt skal setja á eftir
skammstöfun. Ef skammstöfunin
varðar fleiri en eitt orð, skal setja
punkt á milli þeirra stafa, sem
tákna einstök orð f skammstöfun-
inni.
Dæmi: hr. (herra), a.m.k. (að
minnsta kosti), o.fl. (og fleiri).
Athuga ber, að engan punkt skal
setja, þegar fyrri hluti orðs er
skammstafaður, t.d. Rvfk
(Reykjavík), Khöfn (Kaup-
mannahöfn). Ekki er settur
punktur á eftir skammstöfunum f
mælikerfinu (metrakerfinu), t.d.
m (=metri), km (= kílómetri),
hl (= hektólítri), né heldur ýms-
um erlendum skammstöfunum, ef
notaðar eru, t.d. ca (= hér um
bil).
Stofnanir, félög og fyrirtæki má
skammstafa með upphafsstöfum
einum án bils og punkts, þar sem
skil eru rnilh emstakra orða, t.d.
MA (Mcnntaskólinn á Akureyri),
KR (Knattspyrnufélag Reykja-
víkur), SÍS (Samband fslenskra
samvinnufélaga).
4. Þrír punktar eru notaðir sem
merki um úrfellingu út texta, t.d.
Auk fjölskyldunnar var. . . hjá
okkur vinkona (Hér er sleppt úr
fyrst framan af).
3. KAFLI
UM KOMMUR
3. gr.
Komma inni f setningum o.fl.
Inni í setningum eða í lok
setningar skal afmarka eftir-
farandi liði með kommum
(kommu):
1. Avarpslið.
Dæmi: Nonni minn, af hverju
gerðirðu þetta? — Ertu veikur,
Nonni minn?
2. Innfellda liði og viðaukaliði,
sem fella má brott, án þess að
setningin glati við það sjálfstæðri
merkingu. Sama gildir um sams
konar liði innan aukasctninga.
Dæmi: Árni Jónsson, prestur á
Stað, dó í gær. — Sumir togarar,
t.d. Svalbakur. fiskuðu vel, —Jón
kemur bráðum, áreiðanlega fyrir
jól. — Jón sagði mér, að Árni
Jónsson. presturinn á Stað, hefði
dáið í gær. — Blöðin geta þess, að
sumir togarar, t.cf. Svalbakur, hafi
fiskað vel. — Sú frétt barst út, að
Jón kæmi bráðlega, áreiðanlega
fyrir jðl.
3. Ötengda liði f upptalningu.
Dæmi: Jón, Sveinn,
Guðmundur og Bjarni eru
bræður.
4. Upphrópun, sem skýrð er
með setningu.
Dæmi: Æ, láttu ekki svona!
5. Um greinarmerkjasetningu á
bréfum gildir sú regla, að ekki
skal setja kommu milli liða, en
utanáskriftin skal enda á punkti.
Dæmi: Hr. kennari
Árni Jónsson
Brúnkuskjóli 4
Þvervfk.
6. Heimilt er að setja kommur
mílli liða i setningu, þótt það
brjóti I bága við þessar reglur, ef
nauðsynlegt er til að koma í veg
fyrir misskilning (margræðni).
Auk þess er heimilt að setja önn-
ur merki í stað kommu f sama
skyni.
Dæmi: Setningin — Jón,
Guðmundur, Sveínn og Bjarni
eru bræður — er tvíræð, því að
hugsanlegt er, að Jón sé ávarps-
liður. Ef svo stendur á, má setja
upphrópunarmerki á eftir ávarps-
liðnum, t.d. Jón! Guðmundur,
Sveinn og Bjarni eru bræður.
4. gr.
Komma milli aðalsetninga.
MiIIi aðalsetninga skal því
aðeins setja kommu, að þær séu
ótengdar.
Dæmi: Sigriður húsfreyja lagði
á borðið, bauð gestunum til sætis
og settist niður. Sjá nánara í 7. gr.
5. gr.
Komma milli aðalsetningar og
aukasetningar.
Milli aðalsetningar og auka-
setningar skal aldrei setja
kommu, sbr. þó 6. gr. um inn-
skotssetningar og 7. gr. um
kommu í setningarunum.
6. gr.
Innskotssetningar.
1. Innskotssetningu, sem
fleygar aðra setningu, skal af-
marka með kommu, hvort sem um
er að ræða aðalsetningu eða auka-
setningu.
Dæmi: Árni er, segir almanna-
rómur, skáld gott. — Um haustið,
þegar veður tók að versna,
brugðust allar samgöngur.
2. Föst fylgiorð, þar með talin
fornöfn eins og sá (sú, það) og
atviksorðið þar, skulu að jafnaði
fylgja tilvfsunarfornafni og ekki
greinast frá því með kommu.
Enga kommu þarf að setja á eftir
setningunni, sem hefst á fyrr
greindum orðum.
I)æmi: Sá sem fæst við erfið
verkefni verður að leggja hart að
sér.
7. gr.
Komma f setningarunum.
Ef setningar koma hver á fætur
annarri, þannig að þær orka sem
upptalning, skal setja kommu
milli þeirra, hvort sem um aðal-
eða aukasetningar er að ræða.
Dæmi: Jón stökk út úr rúminu,
klæddi sig í skyndi, borðaði
morgunverðinn og flýtti sér til
vinnu sinnar. — Þegar veðrið er
gott, sólin skín glatt, fuglarnir
kvaka, sauðfé dreifir sér um
hagana og ég ligg marflatur í
grasinu líður mér vel.
8. gr.
Heimildarákvæði um kommu-
setningu.
1. Heimilt er að setja kommu
milli setninga, ef nauðsynlegt er
til að koma í veg fyrir misskilning
(margræðni), þótt það brjóti í
bága við fyrr greindar reglur.
2. Heimilt er að nota hlékommu
(pausekomma) í listrænu skyni
til að ákveða hik eða þagnir í
lestri í samræmi við hugmyndir
höfundar texta um lestur, fram-
sögn eða stil. Slfk kommusetning
skal þó ekki kennd f skólum né
gilda á skólaprófum.
4. KAFLI
ÖNNUR GREINARMERKI
9. gr.
Semfkomma.
1. I stað punkts má setja semí-
kommu milli málsgreina, ef máls-
greinarnar eru merkingarlega
nátengdar, þó einkum ef síðari
málsgreinin táknar afleiðingu
hinar fyrri eða andstæðu hennar.
Dæmi: Hegðun nemendanna
var mjög ólík; þess vegna var
erfitt að áfellast kennarann fyrir
ólfka framkomu við þá. — Jón
varð fyrir aðkasti margra; samt
lagði hann engum illt til.
2. Milli ósamkynja liða í upp-
talningu skal setja semíkommu,
einkum til að greina þá frá sam-
kynja liðum.
Dæmi: Verslunin selur ýmiss
konar vörur: pappfr, ritföng; sfga-
rettur, vindla, neftóbak; sápur,
ilmvötn og aðra hreinlætisvöru.
10. gr.
Tvfpunktur.
1. Tvípunkt skal setja á undan
beinni ræðu eða beinum til-
vitnunum, ef á undan fara
inngangsorð.
Dæmi: Eftir andartak sagði
Jón: „Jú, ég kem með þér.“ — 1
íslenzkum þjóðháttum segir svo:
„Gömul venja mun það hafa verið
á landi hér að slátra kind rétt
fyrir jólin."
2. Tvfpunkt skal setja á undan
upptalningu eða skýringu, sem er
sett á eftir setningu, sem væri
sjálfstæð málsgrein, þótt upp-
talningunni eða skýringunni væri
sleppt.
Dæmi: Þessir drengir hlutu
verðlaun: Asgeir, Árni og Jón. —
Við nánari athugun hef ég komist
að eftirfarandi niðurstöðu: Orðið
kemur fyrst fyrir f vfsu eftir Hall-
freð og er þá karlkyns. Kvenkyns-
myndin er ókunn fyrr en á 19.
öld.
11. gr.
Gæsalappir.
1. Gæsalappir skal setja á
undan og eftir beinni ræðu. At-
huga ber að ljúka málsgrein með
gæsalöppum, ef bein ræða endar
á annarri beinni ræðu, sem inn í
hana er skotið.
Dæmi: „Komdu inn, Kristján
minn“, sagði húsfreyja. — Ásgeir
mælti: „Afi sagði orðrétt við mig:
„Hertu þig nú, strákur“.“
2. Orðréttar tilvitnanir skal að
jafnaði auðkenna með gæsalöpp-
um.
Dæmi: „Koma dagar, ráðast
ráð,“ segir örn Arnarson í Rimum
af Oddi sterka. Ef tilvitnanir eru
mjög langar, fer oft betur á því að
hafa þær inndregnar, og eru
gæsalappir þá óþarfar.
3. Nota má gæsalappir sem
merki um afsökunarbeiðni, t.d.
þegar menn sletta erlendum orð-
um.
Dæmi: Þetta er ekki „fair
play“.
4. Ef tilgreind er merking orðs
eða orðasambands, skal setja
orðið, sem táknar hana, innan
gæsalappa.
Dæmi: Orðtakið að hrökkva upp
af klakknum merkir „að deyja“. 1
lið 3 og 4 mætti eins nota ein-
faldargæsalappir, t.d. ,deyja‘.
12. gr.
Afstaða annarra lesmerkja til
gæsalappa o.fl.
1. Punktur, komma,
spurningarmerki og upp-
hrópunarmerki skulu koma á
undan gæsalöppum f lok
setningar eða hluta setningar.
Dæmi: Árni sagði: „Jón kemur
bráðum." — „Við Stjórnarráðs-
húsið,“ sagði Asgeir, „stendur
stytta Hannesar Hafsteins." —
Arnór spurði: „Hvenær Ieggur
skipið að?“ — „Sveiattan!" sagði
gamla konan.
Þö skal setja punkt á eftir gæsa-
löppum, ef þær eru notaðar til
auðkennis hluta málsgreinar
(setningar), t.d. Að bfta á agnið
merkir „að láta ginnast".
2. Semfkomma skal koma á eftir
gæsalöppum.
Dæmi: Haraldur var dómhvatur
og sagði m.a.: „Embættisfærsla
Guðmundar er neðan við allar
hellur"; en enginn viðstaddra
samþykkti þetta.
3. Ekki skal setja punkt við lok
málsgreinar innan sviga né
heldur á undan sviganum. Hins
vegar kemur punktur á eftir sviga
í lok málsgreinar.
Dæmi: Við norðurenda hússins
(Hér er átt við hús Péturs
Jónssonar) stendur bflskúr. —
Bílskúr stendur við norðurenda
hússins (Hér er átt við hús Péturs
Jónssonar).
Þriðji
hluti
13. gr.
Undirstrikun — skáletur.
Ef menn vilja eða ef nauðsyn-
legt er að auðkenna orð eða orða-
samband sérstaklega, má gera það
með undirstrikun í skrifuðu máli
og vélrituðu, en skáletri eða feit-
letri á prenti.
Dæmi: Erfitt er að sanna, hvort
rita eigi orðið bylting með y eða i.
— Orðið braut gat beygst svo í
fornmáli: nf. et. braut, þf. braut,
þgf. brautu, ef. brautar. Orðasam-
bandið á brautu er leifar þessarar
beygingar.
14. gr.
Spurningarmerki.
Spurningarmerki skal setja á
eftir málsgrein (málsgreinar-
fgildi), sem felur f sér beina
spurningu.
Dæmi: Hvenær kemur Jón? —
„Er þetta satt?“ sagði Nonni, —
Er þetta báturinn sem þú keyptir
í vor?“ — „Amma kemur bráðum
heim.“ „Hvenær?"
15. gr.
Upphrópunarmerki.
1. Upphrópunarmerki skal setja
á eftir einstökum orðum eða máls-
greinum, sem felst í upphrópun
(t.d. fögnuður, skipun, fyrir-
litning o.s.frv.).
Dæmi: Heyr! — Hypjaðu þig
burt! — Svei! Æ, láttu ekki
svona!
2. Upphrópunarmerki má setja
á eftir ávarpi í upphafi bréfs eða
ræðu.
Dæmi: Kæri vinur! — Góðir
áheyrendur!
3. Nota má upphrópunarmerki
sem háðsmerki.
Dæmi: Orðrétt segir höfundur:
„Margir læknirar (!) eru mestu
klaufar."
16. gr.
Svigarog hornklofar.
1. Sviga má setja utan um inn-
skot, sem sett eru til skýringar.
Dæmi: Árið eftir (1928) fluttist
Jón suður.
2. Hornklofa skal setja utan um
það, sem skotið er inn í orðrétta
tilvitnun.
Dæmi: „Honum [þ.e. Hvftingi]
hafði ekki orðið eitrið að bana“.
Hið innskotna orð skal auðkennt,
t.d. með undirstrikun í skrifuðu
máli og skáletri eða feitletri á
prenti. Um afstöðu annarra les-
merkja til sviga, sjá Afstöðu
annarra lesmerkja til gæsalappa
o.fl., 12. gr., 3. lið.
17. gr.
Urfellingarmerki.
Urfellingarmerki má nota til
þess að sýna, að fella eigi brott
staf f framburði eða að felldur
hafi verið brott stafur (stafir),
sem geti komið fram í framburði.
Dæmi: Finni’ hann laufblað
fölnað eitt,
fordæmir hann skóginn. —
o’nfburður (= ofanfburður).
18. gr.
Strik.
1. Strik má nota til þess að
afmarka innskot eða viðauka, sem
menn vilja leggja sérstaka
áherslu á.
Dæmi: 1 Háskólanum — og
hvergi nema í Háskólanum — er
kennd bókasafnsfræði. — Mér
féll vel við alla nemendur mfna —
nema einn.
2. Á milli tölustafa má setja
strik í stað orðsins til.
Dæmi: Ég verð erlendis 3—4 ár.
3. A milli orða, sem tákna and-
stæður eða i felst stigmunur, má
setja strik.
Dæmi: Hvítt — svart. — Volgur
— hlýr — heitur.
4. Nota má strik í upptalningu
dæma, sbr. t.d. dæmin f lið 3.
19. gr.
Bugða.
Bugðu má nota, þegar liðir upp-
talningar eru merktir með tölu-
stöfum eða bókstöfum.
Dæmi: Á fundinum voru þessi
mál rædd: 1) varnarmálin, 2)
landhelgismálið, 3) efnahagsmál-
in og 4) stjórnmálaviðhorfið al-
mennt. — Háskólakennarar skipt-
ast í þessa flokka: a) prófessora,
b) dósenta, c) lektora, d)
aðjunkta, 3) stundakennara.
20. gr.
Band.
Um skiptingu milli Ifna gilda
þessar reglur:
1. Skipta skal samsettum orðum
og forskeyttum um samskeyti
(stofnamót) og fleirsamsettum
orðum um aðalsamskeyti.
Dæmi: borð-dúkur, for-maður,
dýraverndunar-félag.
Sama regla gildir um viðskeytt
orð, ef viðskeytið er í málvitund
manna sjálfstæð heild.
Dæmi: sann-leikur, hór-dómur,
list-rænn, strák-lingur.
2. Skipta skal ósamsettum orð-
um þannig, að síðari hlutinn
hefjist á sérhljóði endingar.
Dæmi: hundarn-ir, vænst-ur,
manns-ins.
3. Band er stundum sett milli
liða samsettra orða, einkum í
staðanöfnum, ef síðari hluti þess
er sérnafn, og í mannanöfnum,
sem hafa viðurnefni að forlið, enn
fremur f lýsingarorðum, sem sam-
sett eru af tveimur liðum, sem
tákna þjóðerni.
Dæmi: Suður-Múlasýsla; Vfga-
Hrappur; þýsk-franskur.
5. KAFLI
21. gr.
Auglýsing þessi öðlast gildi
hinn. 1. september 1974.
Heimilt er þó að nota kenslu-
bækur með þeirri greinarmerkja-
setningu, sem gilt hefur til þessa,
meðan upplag þeirra endist; enn
fremur kennslubækur, sem þegar
eru komnar f setningu.