Morgunblaðið - 03.12.1974, Blaðsíða 20

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 3. DESEMBER 1974

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
hf. Árvakur, Reykjavik
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, simi 10 100.
Aðalstræti 6, simi 22 4 80.
Áskriftargjald 600.00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 35,00 kr. eintakið.
Ritstjómarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjóm og afgreiðsia
Auglýsingar
20
kammt er nú stórra
högga á milli. Á stutt-
um tíma hafa íslendingar
séð á bak hverju stórmenni
andans á fætur öðru. Nú
síðast dr. Páli Isólfssyni.
Með dr. Páli er hniginn í
valinn einn þeirra, sem brá
„stórum svip yfir dálítið
hverfi“. Hann er öllum
ógleymanlegur, sem hon-
um kynntust, svo stórbrot-
inn persónuleiki og lista-
maður sem hann var. Hann
er harmdauói vinum sín-
um, því að þrátt fyrir mikið
skap var hjartahlýja rík-
asti þátturinn í fari hans.
Hann var mikill vinur vina
sinna.
Dr. Páll skilur eftir sig
djúp spor í tónlistar- og
menningarlífi íslenzku
þjóðarinnar. Með heim-
komu hans að loknu námi
fór ferskur andblær um
allt tónlistarlíf landsins, og
enginn hefur haft jafn
heilladrjúg áhrif á tón-
menningu íslendinga og
hann. Um þetta segir
Morgunblaðið, þegar það
sendi honum afmælis-
kveðju sjötugum: „Það var
stórviðburður þegar þessi
ungi Stokkseyringur kom
heim til Reykjavíkur; það
var eins og eldur færi um
□ Þórleifur Bjarnason:
Aldahvörf Q Ellefta öldin
í sögu íslendinga □ Bóka-
geróin Askur — Rvík 1974.
Bókagerðin Askur, sem mun
vera afsprengi Ríkisútgáfu náms-
bóka, hefur í ár gefiö út tvær
bækur, þá, sem hér er gerð
nokkur grein fyrir, og aðra um
Reykjavík eftir Pál Lindal.
Virðast þessar bækur vera
upphaf að nýjum bókaflokki, sem
hlotið hefur heitið Land og saga.
Bók Þórleifs Bjarnasonar er
288 tvídálka blaðsíður. I henni
eru 170—180 myndir. Þær eru af
einstökum mönnum, hópum
manna, merkum stöðum, húsum,
skipum, verkaháttum og vinnu-
lífi, og munu myndirnar fylla um
það bil 80 blaðsíður. Aftast í bók-
inni eru skrár á 20 blaðsíðum.
Fyrst eru þar töflur hagræns- og
menningarlegs efnis, síðan er
skrá yfir félög, fyrirtæki, stofn-
anir og sitthvað fleira, svo sem
blöð og tímarit, svo rekur lestina
skrá yfir nöfn þeirra manna, sem
að einhverju er getið í bókinni.
hljómsnauða samtíð þess-
ara fábreyttu daga. Margir
nýir strengir höfðu bætzt í
hörpu Páls ísólfssonar,
strengir heimstónlistarinn-
ar sjálfrar; hann var þegar
gott tónskáld og mikilhæf-
ur organisti. Má raunar
segja, að hann hafi vegna
túlkunar sinnar á Bach
orðið sá íslendingur, sem
fyrstur komst í námunda
við svokallaða heimsfrægð.
Það var gæfa íslands, að
hann kom heim að námi
loknu, þrátt fyrir áskoran-
ir um að taka aó sér
organistastörf á erlendum
vettvangi. Samt átti hann
eftir að auka drjúgum við
list sína; þarf ekki að eyða
að því oróum hve heillarík
áhrif það hefur haft í ekki
stærri borg en Reykjavík
að hafa svo frábæran dóm-
organista á þroskaárum
hennar. Hann kom inn í
íslenzkt menningar- og þá
einkum tónlistarlíf eins og
ferskur andblær úr suðri.
Bókin hefst með Inngangi, sem
höfundur ritar. Þar gerir hann
grein fyrir því, hvernig hún er til
komin og til hvers hún er ætluð.
Hann segir, að hún muni.einkum
verða notuð sem handbók við
kennslu í sögu Islendinga, en ger-
ir þó ráð fyrir, að hún muni
einnig kunna að þykja hæf sem
aðalkennslubók, enda sé þá
kennslunni háttað með nokkuð
öðrum hætti en ella. Hann getur
þess, að saga sé ein af þeim náms-
greinum, sem nemendur í fram-
haldsskólum hér á landi hafi
kallað kjaftafög, en í nágranna-
löndunum séu þau kölluð „kúltúr-
fög“. Og auðvitað er saga mennt-
andi námsgrein, ef hún er ekki
kennd á svipaðan hátt og „kverið“.
hér áður fyrrum, kennarinn leggi
sem sé lítið til frá sjálfum sér, en
fylgi gjarnan með fingrunum lín-
unum í bókinni, þegarhann „yfir-
heyri“, — svo sem ég minnist úr
Menntaskólanum. Þarna má Þór-
leifur Bjarnason djarft úr flokki
tala. Hann kenndi um árabil sögu
í skólunum á tsafirði. Þá var ég
bæði formaður skólanefndar og
prófdómari í sögu, og get ég með
Síðan hefur hann ávallt
mótað íslenzka tónlist af
smekkvísi og kunnáttu
heimsborgarans.“
Dr. Páll var um langt
skeið tónlistargagnrýnandi
Morgunblaðsins og eiga
lesendur blaðsins og starfs-
fólk honum margt að
þakka. „Það var ómetan-
legt fyrir blaðið,“ segir
ennfremur í afmæliskveðj-
unni til hans sjötugs, „að
hann skyldi taka að sér tón-
listargagnrýnina. Það starf
rækti hann af kunnáttu og
skilningi og þeirri smekk-
vísi, sem honum er innbor-
in. Fyrir þær sakir stendur
blaðið í þakkarskuld við
hann og verður hún seint
goldin.“
Og aó leiðarlokum er
ekki úr vegi að kveðja
þennan andans jöfur með
lokaorðum þessarar af-
mælisgreinar, því að þau
orð hafa meira gildi sem
eru sögð um menn lifandi
en látna:
„Páll ísólfsson segir oft
við gesti, sem koma í heim-
sókn í ísólfsskála: „Vitið
þið, hvaða land mundi
blasa við lengst í suðri, ef
þió sæjuð yfir hafið?“ Svo
bendir hann út á Atlants-
hafið og bætir við, áður en
gestum gefst tóm til að
svara: „Nei, þið vitið það
ekki, en það er Suður-
skautslandið. Og ég hef
stundum séð móa fyrir
því.“
Fæstir trúa dr. Páli þeg-
góðri samvizku vitnað það, að Þór-
leifur hafði lag á að gera söguna
að „kúltúrfagi" og vekja á henni
mjög mikinn áhuga hjá nem-
endum sínum, jafnt í barna- sem
framhaldsskóla.
Næst er í bókinni stuttur kafli,
sem heitir Tvennir tfmar. Þar
lætur höfundur dreng úr Reykja-
vík fara í fyrsta sinn einan i lang-
ferðabifreið í heimsókn til afa
síns, sem býr á Akureyri.
Drengurinn heitir Arni. Hann
hyggur vandlega að ýmsu, sem
fyrir augun ber á ferðinni norður,
og á Akureyri sýnir afi honum
sitthvað markvert, bæði i atvinnu-
og menningarlífi. Gamli maður-
inn fer síðan með honum flug-
leiðis til Reykjavíkur, og á leið-
inni gerir hann drengnum í fáum
orðum ljóst, hve miklar og víð-
tækar breytingar hafa orðið á
högum þjóðarinnar á tiltölulega
stuttum tima og að fyrir réttum
hundrað árum gerðist það, sem
varð undirstaða hinna miklu
framfara í flestum efnum, — Is-
lendingar fengu loks stjórnarskrá
og hún veitti þeim nokkurt frelsi
til að ráða sjálfir ráðum sínum.
ar hann stendur í Stokks-
eyrarfjöru og segist hafa
séð land langt í suðri, en
þeim er óhætt að trúa hon-
um. Hann hefur séð mörg
lönd, sem öðrum eru hul-
in.“
Og nú hefur hann kynnzt
enn einu landi, Eilífðar-
landinu, sem hann hugsaði
oft um og reyndi að gera
sér grein fyrir; þessu landi,
sem við eigum öll eftir að
kynnast, en höfum ekki
enn séð. „I húsi föður míns
eru margar vistarverur“,
— þessi orð Biblíunnar
stóðu hjarta dr. Páls næst.
Hann sagði, að í þessum
orðum væri fólginn lykill-
inn að þeim leyndardómi,
sem okkur er ekki ætlað að
opna í þessu lífi: leyndar-
dómi þess eilífa lífs, sem er
boðskapur þeirrar trúar,
sem hann þjónaði svo lengi
og dyggilega við kirkju-
orgelið. Við eigum ekki að
hafa áhyggjur af dauðan-
um, sagði hann, því að það
eina, sem getur gerzt, ger-
ist. Setning Krists um
vistarverurnar í húsi föð-
urins sagði hann að væri
hið markverðasta sem sagt
hefur verið. Hann trúði
lögmáli náttúrunnar,
hrynjandi hennar eins og
hún birtist í flóði og fjöru,
gangi himintungla, öldum
hafsins — og ekki síður í
lífi mannsins og dauða.
í grein, sem Jón
Þórarinsson, tónskáld, hef-
ur skrifað um dr. Pál,
kemst hann m.a. svo að
orði og vill Mbl. gera þau
að sínum:
„íslenzkt tónlistarlif hef-
ir á nokkrum áratugum
þróazt úr algerum frum-
býlingshætti og sárustu fá-
tækt til þeirra bjargálna,
að það mun nú, þegar alls
Þessi stutti kafli er vel saminn og
viturlega. Hinum ungu er það
mikil nauðsyn að þekkja tvenna
tímana í þjóðarsögunni, ef þeir
eiga að kynnast þannig ábyrgð
sinni og skyldum, að sú kynning
móti starf þeirra og stefnu í fram-
tíðinni. Afi segir að lokum við
Arna um það bil sem vélin lækkar
flugið:
„Um allt þetta er mikil saga,
sem þú þarft að kynnast, þótt ekki
sé nema í aðalatriðum. „Að fortíð
skal hyggja, ef frumlegt skal
byggja,“ segir Einar Benedikts-
son, eitt af höfuðskáldum okkar.
Þú átt eftir að lesa eitthvað um
hann og umfram allt að kynnast
ljóðum hans. — Já, það er erfitt
að byggja hús, viti maður ekkert
um grunninn."
Svo tekur þá við sjálf sagan, og
henni er skipt í þessa aðalþætti:
Fjögur tímabil, Landbúnaður,
Sjávarútvegur, Iónaður, Verzlun-
in, Samgöngur, Húsakostur og
heilbrigðismál, Félagssamtök og
félagsmál, Menningarmál og
stjórnmál. Hverjum þætti er svo
skipt i marga kafla, og er í öllum
þessum köflum mikill og skil-
er gætt, mega teljast sam-
bærilegt í flestum greinum
við það sem gerist með öðr-
um menningarþjóðum.
Margir hafa hér unnið
dyggilega, og ytri aðstæð-
ur, batnandi lífskjör og
vaxandi velmegun þjóðar-
innar, hafa hjálpað til. En
einn maður hefir öðrum
fremur lagt á ráðin og
markað stefnuna á síðasta
og viðburðaríkasta skeiði
þessarar þróunar. Sá mað-
ur er dr. Páll ísólfsson.
Þegar hann hófst handa,
fyrir meira en fjórum ára-
tugum, bar hann höfuð og
herðar yfir starfsbræður
sína hér að þekkingu og
víðsýni. Hann átti að baki
glæsilegan náms- og starfs-
feril erlendis, hafði dvalizt
langdvölum í einni helztu
tónlistarborg álfunnar og
teygað andrúmsloft henn-
ar. Tónleikar, sem hann
hafði haldið hér heima
öðru hverju frá því
snemma á námsárum sín-
um, höfðu verið stórvið-
burðir hér í fásinninu.
Þeir, sem áhúga höfðu á
uppbyggingu íslenzks tón-
listarlífs, þekktu því brátt í
honum höfðingja sinn og
leiðsögumann. Hann brást
ekki vonum þeirra. Hann
gerðist forystumaður og
merkisberi, sem allir heil-
huga unnendur íslenzkrar
tónlistar gátu borið traust
til og fylkt sér um. Hann
reyndist ódeigur hugsjóna-
og baráttumaður, en
þó hófsamur, sam-
vinnuþýður og sanngjarn.
Brátt þótti engum ráöum
fullráðið um íslenzk tón-
listarmál, nema hann væri
þar til kvaddur. Þessvegna
er saga hans jafnframt
saga íslenzkrar tónlistar í
hartnær hálfa öld.“
Bðkmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
merkilega saman tekinn fróð-
leikur, stuttlega, en skýrt sagt frá
mönnum og málefnum og að mér
virðist sérhverju og sérhverjum,
sem um er getið, úthlutað allvand-
lega mældum skammti, eftir því
sem rúm leyfir, en ganga má að
því vísu, þrátt fyrir það hve höf-
undurinn ástundar fjölbreytni og
hlutleysi, að fleiri en einn og
fleiri en tveir kunni að sakna
einhvers málefnis eða einhverra
merkismanna, og ætti þá kennur-
um, sem í hlut eiga að vera innan
handar að bæta úr skák. En fleiri
en þeir munu kjósa að kaupa og
leysa þessa bók, ef þeir á annað
borð gefa henni gaum, og hygg ég,
að jafnvel þó að þeim þyki ein-
hverjum einu eða öðru sleppt,
sem taka hefði átt fram eða vikja
að, muni þeir oft og tíðum fegin-
samlega gripa til bókarinnar, fara
yfir efnisyfirlit eða skrár og leita
þar að minnsta kosti tímasetn-
ingar þessa eða hins.
Og hafi svo upphafsmaður þess-
arar bókar beztu þakkir fyrir
frumkvæði sitt og höfundurinn
fyrir vel unnið verk.
Guðmundur Gíslason Hagalín.
Tvennir
tímar
DR. PÁLL