Morgunblaðið - 03.12.1976, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. DESEMBER 1976
Ég vil breyta
iessu landi,
iessu
ijóðskipulagi
Viðtal við suður-afríska leikritaskáldið Athol Fugard
ATHOL Fugard, fæddur 1932, er einn helzti — hvfti — leikritahöfundur
Suður-Afríku. Hann hefur getið sér góðan orðstfr utan heimalands sfns en þar er
hann illa séður af yfirvöldunum og hefur verið settur f bann og útlægur ger.
Hann býr f Port Elizabeth og starfar utan hins opinbera menningarvettvangs —
„neðanjarðar“ — með þeldökkum og hvftum leikurum. Efni leikrita hans er
m.a.: skorinorðar varnarræður fyrir jafnrétti kynþáttanna, næmar lýsingar á
tilgangslausum vonum og dagdraumum, frásagnir af föngum, undirokuðu fðlki,
sem aðeins getur fmyndað sé; Oelsið, brotnað og brjálazt út af þvf. Leikrit hans
eiga að endurspegla stjórnmálaástandið f Suður-Afrfku. „Óþekktu landi eins og
Suður-Afrfku geta menn sennilega hvergi kynnzt nánar en f leikritum Athol
Fugards," skrifar rithöfundurinn Ernst Wendt. Um þessar mundir er verið að
sýna sfðasta leikrit Fugards f London, en það var frumsýnt f Edinborg og þar átti
Thomas Thieringer eftirfarandi viðtal við höfundinn fyrir þýzka blaðið Siid-
deutsche Zeitung.
— Hér í Englandi segja menn að þér
séuð merkasti leikritahöfundur Suður-
Afríku. Það er lítið vitað um leikhúslíf I
heimalandi yðar. Gætuð þér sagt eitt-
hvað um samband yðar og stjórnar-
valdanna?
— Nokkrar enfaldar staðreyndir. Eins
og allir borgarar Suður-Afríku hafði ég
vegabréf og frelsi til að fara, hvert sem
ég vildi. Dag nokkurn tóku þeir vega-
bréfið af mér. f fjögur-fimm ár mátti ég
ekki yfirgefa landið. Eftir mikið uppi-
stand var loks ákveðið að láta mig fá
vegabréf mitt aftur. Þeir voru I vanda en
upp frá þessu gilti vegabréfið aðeins eitt
ár I senn, en ekki í fimm ár eins og
venjulega. Ég má heldur ekki framar
ferðast hvert sem ég vil. Þegar ég vildi
fara með „Dimetos" til Englands, varð
ég að sækja um það — og nú gildir
vegabréfið aðeins I sex mánuði. — Þetta
lýsir sem sagt að nokkru sambandi mínu
við yfirvöld lands míns, ríkisstjórn
„mína“. I-Suður-Afríku er ég persona
non grata — ég er f ónáð. Þar líkar þeim
ekki við verk mín. í leikritum minum
hef ég óvægilega gagnrýnt ástandið I
Suður-Afríku. Lögreglan gerir mér
heimsókn reglulega, oft um miðjar
nætur, hún gerir mér lifið leitt: Sfmi
minn er hleraður, bréf min opnuð. En
þetta gera þeir einnig mörgum öðrum
löndum minum. Og þegar ég lit til baka á
sfðustu 15 ár, spyr ég sjálfan mig: Hvaða
þýðingu hefur starf mitt, leikhús mitt,
yfirlýsingar mínar haft? Ég vil breyta
þessu landi, þessu þjóðfélagi frá rótum.
Þetta er slæmt og spillt þjóðfélag. En
hreinskilnislega sagt þá veit ég ekki, að
hve miklu leyti ég hafi stuðlað að
þessum breytingum með ádeiluleikrit-
um minum. — Ég er áreiðanlega ekki
sérlega slyngur ,,stjórnmálamaður“. Ef
einhver segði við mig, að ég ætti að
skrifa um það, hvernig ég hugsaði mér
betra þjóðfélag, þá myndi ég auðvitað
þegar nefna ýmsa hluti, sem yrðu að
breytast — allir þyrftu að hafa kosninga-
rétt, kynþáttamisrétti yrði að afnema.
En hvernig ætti að fara að þvi að byggja
upp hið nýja þjóðfélag það geri ég mér
ekki ljóst svona I fljótu bragði.
SMUGUR A LÖGUNUM.
— Þér eruð ríkisstjórn yðar til óþæg-
inda sem rithöfundur og lifið, skilst mér,
sem utanveltumaður og tilheyrið neðan-
jarðarleikhúsi. Mynduð þér vilja segja
eitthvað um leikhúsmál i Suður-Afríku?
Þar eru opinber leikhús, sem njóta
milljóna punda styrks árlega: stórkost-
legar óperur, ótrúlegar leikhúsbygg-
ingar — aðeins fyrir hvita. Þar eru sýnd
verk sígildra höfunda, þar sem þau geta
varla sýnt samtíma leikrit vegna banns
fjölda erlendra rithöfunda. Til dæmis
leyfir John Osborne ekki, að leikrit hans
séu sýnd þarna, heldur ekki Pinter og
ekki Edward Bond. En svo er þarna
neðanjarðar leikhús, sem ég vinn einnig
við. Við höfum ekkert leikhús til afnota
og við höfum enga peninga. En við
getum eigi að síður — þvi að það eru
vissar smugur á lögunum — leikið fyrir
blandaða áhorfendur, sem sagt fyrir
svarta líka, á einkasýningum. I þessum
klúbbleikhúsum getum við sýnt leikrit,
sem stjórnin hefur annað hvort bannað
eða myndi banna, og það bæði fyrir hvita
og svarta. Að minum dómi er unnið gott
starf I þessum neðanjaröarleikhúsum.
En rikisstyrkta leikhúsið aftur á móti er
dautt. Þar eru leiknir safngripir og þar
er apað eftir Lundúna-leikhúsinu og
hinum amerisku. Það er ósjálfstætt og
stefnulaust. Ég skrifa ekki leikrit af þvi
að ég hafi gaman að leiksýningum,
heldur vegna fólks, sem ég vil koma að
máli við. Það er samtimafólk, þetta þjóð-
félag, þessi menning, sem er f mikilli
hættu.
— Þér sögðuð að opinber leikhús
sýndu sígild verk vegna skorts á leikrita-
höfundum. En hvaða leikrit sýnið þér?
Skrifa ungir höfundar fyrir yðar leik-
hús?
Já, nokkrir, mér koma fyrst í hug þrir
hvitir og fjórir svartir. I samanburði við
mig eru þeir mjög ungir — ég er 42ja ára
gamall — þeir eiga margt ólært, hvað
handbragð snertir, en lofa þegar góðu.
Ég held að brátt muni margt breytast I
suður-afrísku leikhúsllfi. En eins og
málum er háttað nú, mega menn búast
við banni, ef þeir fara of óvægilega I
sakirnar við að lýsa suður-afrisku þjóð-
félagi, eins og það er i dag. Á sfðustu
árum hafa þrjú leikrit eins höfundanna
sem ég átti við áðan, verið bönnuð.
— Hvaða leikrit eru sýnd I neðan-
jarðarleikhúsinu? Ekki einnig hin svo-
kölluðu sigilduverk?
Og þó. Á siðustu þremur árum hafa til
dæmis verið sýnd leikritin „Antigone",
„Woyzeck", „Kákasíski kritarhringur-
inn“ og „Hinir réttlátu“ eftir Camus. Við
höfum farið frjálslega með textann, að
vfsu ekki endurskrifað hann, en breytt
honum verulega það er að segja við
höfum lagað hann að aðstæðunum I
landi voru. Við höfum til dæmis gert
Woyzeck að svörtum verkamanni I
Suður-Afriku f okkar gerð. Við höfum
beitt eins konar hagræðingu, svo að
„boðskapur" leikritsins kæmi okkur ein-
faldlega nær.
En svo að ég víki aftur að suður-
afrfska leikhúsinu frá listrænu sjónar-
miði. Ég held, að leiklistin hafi verið
lengst aftur úr hjá okkur allra listgreina,
að minnsta kosti algerlega stöðnuð. Ljóð-
listin hefur verið með ágætum, skáld-
Sá hvíti heldur ennþá á byssunni, en „róttækra breytinga"
er allt um það von „á næstu árum" að mati Fugards.
ATHOL FUGARD: „Ég
er í ónáð. . . Lögreglan
gerir mér heimsókn
reglulega."
sagnaritun hin merkasta og málaralist
með afbrigðum góð, en leiklistin hefur
staðið þessum listgreinum langt að baki.
Það er að visu að breytast núna, og þar á
sjónvarpið vissulega hlut að máli en það
hóf starfsemi sfna fyrir skömmu. Ég
held líka, að það muni veita hinum hefð-
bundnu leikhúsum harða samkeppni en
ekki neðanjarðarleikhúsinu.
VILL RÓTTÆKAR
BREYTINGAR
— Svo að þér eruð þá bjartsýnn?
Ef þér hefðuð sagt mér fyri sex árum,
hvað myndi gerast i Suður-Afrfku — og
þá á ég við Ródesiu, Mósambik og
Sambfu — hefði ég ekki trúað þvi. Þá
höfðum við i Suður-Afriku það á til-
finningunni, svo hræðilegt sem það var,
að ástandið myndi verða eins og það var
um ófyrirsjáanlegan tima. Við héldum,
að hin þjóðernissinnaða stjórn, sem við
höfum ennþá hefði allt I hendi sér, að
portúgalska stjórnin hefði algjör tök á
Angola og Mósambik, og við höfum talið
að stjórnin I Ródesiu væri föst f.sessi —
allt á þeim grundvelli, að hinir hvitu
héldu yfirráðum yfir hinum svörtu. Þær
breytingar, sem orðið hafa á siðustu ár-
um hafa komið okkur mjög á óvart, i
landi mlnu valda þær ólgu og æsingi,
meiri en menn gátu imyndað sér að orðið
gæti. Fólk er tekið að efast og bera fram
spurningar. Ég held, að þetta andrúms-
loft hafi hrifið leikhús okkar með sér.
Ungir rithöfundar eru farnir að skrifa
leikrit sem hefðu verið óhugsanleg fyrir
fáum árum. Miðað við það sem þegar
hefur skeð, þá tel ég vfst, að róttækar
breytingar muni verða á öllum sviðum á
næstu árum. Það mun auðvitað skapa
mörg vandamál — það eru margir hvftir
menn í landi voru sem vilja ekki neinar
breytingar, og það mun vissulega valda
ýmsum erfiðleikum.
— Þér töluðuð áðan um bann erlenura
rithöfunda. Fáið þið ekki einnig
stuðning frá leikritahöfundum í öðrum
löndum?
— Þér eigið við, hverjir standa með
okkur erlendis? Ég held, að rússneskir
rithöfundar eigi við sömu vandamál að
stríða og við og séu I svipaðri aðstöðu. Ég
get nokkurn veginn ímyndað mér
hvernig það sé að vera rithöfundur I
Rússlandi. Sennilega er ástandið I
Rússlandi enn verra en hjá okkur. —
Nú, en við höfum spurt áðurnefnda
enska rithöfunda hvort við mættum sýna
leikrit þeirra og okkur til undrunar hafa
þeir sagt nei. Þetta flutningsbann var
sctt fyrir allnokkrum árum, og nær allir
enskir rithöfundar munu hafa undir-
ritað það. Þegar ég kom siðan til London
I sambandi við sýningar á leikritum
mlnum, kom ég að máli við nokkra
þeirra og þeir voru á báðum áttum. Ég
skýrði fyrir þeim aðstæður okkar, og
eftir það gáfu nokkrir þeirra okkur leyfi
til að sýna leikrit sin, til dæmis Wesker
og Nichlos. Pinter hafði einnig áhuga á
að ræða málið — en þvi miður hefur
ekki orðið af þvl ennþá. Sennilega
myndi hann einnig gefa leyfi sitt og
vafalaust Bond llka.
— Svo að þið eruð þá ennþá
einangraðir? Hverjir hafa haft mest
áhrif á yður sem rithöfund?
— Ég skal einfaldlega nefna þá leik-
rita höfunda og þau leikrit sem ég hef
lesið af mestri hrifningu og les enn:
Brecht og Beckett. I æsku minni hafði ég
miklar mætur á O’Neill og Williams, og
ég hef vafalaust mikið af þeim lært. En
ég verð annars meira fyrir áhrifum af
leikhúsfólki en leikritahöfundum, af
fólki sem hefur ekki eins mikinn áhuga
á rituðu máli og á „rúmi og kyrrð“. Þetta
eru þó hinar tvær vlddir leikhús-
skynjunar: Leikari hefur rödd, sem
rýfur kyrrðina, og líkama, sem hann
hreyfir I rúminu. — Brecht var að sjálf-
sögðu einnig leikhúsmaður og áhugi
hans á hinu einfalda og milliliðalausa
hefur haft mikil áhrif á mig. — Já,
Brecht og Beckett hafa verið og eru mér
afar mikils virði.
Leikrit gerist þar sem leikarinn beitir
rödd sinni og hreyfingum I kyrrð og
rúmi. Þess vegna legg ég leikurum
mínum ekkert annað til — engan furðu-
legan útbúnað eða klæðnað o.s.frv.
Leikarinn verður sjálfur að geta sýnt
allt, allt er komið undir hans eigin leik,
hans eigin túlkun.
(Jr „Siiddeutsche Zeitung*'
— svá — þýddi.