Morgunblaðið - 24.01.1978, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ. ÞRIÐJUDAGUR 24. JANUAR 1978
11
Enn er
einn á
Erlendur Jónsson: Islensk bók-
menntasaga 1550—1950.
Fimmta útgáfa. —
Bókaútgáfan Askur.
Reykjavik 1977.
Haustið 1928 fluttist ég til
Isafjarðar, enda var ég þá ráð-
inn þar bókavörður. Laun mín
voru í fyrstu aðeins þær 2500
krónur, sem Alþingi hafði veitt
bókasafninu með þvi skilyrði,
að bæjarstjórn fæli mér starf-
rækslu safnsins. Þar eð ráða-
mönnum þótti allnaumt
skömmtuð launin, var mér gef-
inn kostur á kennslu bæði I
ungiinga- og kvöldskóla. 1 ungl-
ingaskólanum skyldi ég kenna
íslandssögu og að auki tvær
námsgreinar, sem ekki höfðu
verið kenndar þar áður. önnur
var félagsfræði, hin saga is-
lenzkra bókmennta. Var það
Vilmundur Jónsson, sem réð
því, að þessum tveimur grein-
um væri bætt við námsefni i
skólanum. I félagsfræði var þá
ekki til nein kennslubók, og
Lestrarbók Nordals taldi ég
ekki henta nemendum minum,
en hins vegar væri mér styrkur
að henni sem handbók. Vil-
mundur taldi og bezt við hæfi,
að ég kenndi báðar þessar
námsgreinar í fyrirlestrum, það
mundi vænlegast til að vekja
áhuga nemendanna, þar eð ég
hefði sem fyrirlesari í Noregi
og síðan hér heima fengið hart-
nær einstæða æfingu i að tala
blaðalaust, flytja mál mitt
áheyrilega og blanda efnið
hæfilega ýmsu spaugilegu. Vil-
mundur hafði sitt fram eins og
oftast meðan hann var á tsa-
firði. k
An samfelldra hjálpargagna
fræddi ég nemendur mina um
skipan þjóðfélagsins og um
skyldur þeirra og réttindi, og
mat ég það vandlega, að ekki
gætti i máli minu pólitiskrar
hlutdrægni. I bókmenntasögu-
kennslunni studdist ég við bæk-
ur eftir Finn prófessor Jónsson
og Sigurð skólameistara Guðm-
undsson um fornbókmenntirn-
ar, og i fyrirlestrum minum um
tímabilið frá 1400 til samtímans
hann
báti
hafði ég hliðsjón af greinum
Nordals um höfundana, sem
hlotið höfðu sæti í Lestrarbók
hans. Á þess að þykjast gera
mig sekan um sjálfshól leyfi ég
mér að fullyrða, að ég hafi aldr-
ei unnið þakklátara starf en
bókmenntafræðsluna i ungl-
inga- og siðan gagnfræðaskóla
ísafjarðar, og vissulega jók það
mjög á lestur góðra bóka i bóka-
safninu. Hins vegar átti hin
fyrirhafnarsama kennsia min i
bókmenntum drjúgan þátt í
þvi, ásamt bókavörzlunni, að
engin bók kom frá minni hendi
frá 1929 til 1933.
Þó að ég næði allæskilegum
árangri í kynningu íslenzkra
bókmennta, saknaði ég þess, að
ekki skyldi vera kostur á ágripi
íslenzkrar bókmenntasögu, þvi
að ég taldi, að slikt ágrip mundi
verða íslenzkukennurum hvati
til aukinnar kennslu i bók-
menntum. Árið 1942 kom út
þriðja útgáfa af Lestrarbók
Nordals. Þar var fellt úr tíma-
bilið frá 1400—1750, ritgerðin
um samhengið i islenzkum bók-
menntum og smáletursgrein-
arnar um höfundana. Við var
svo bætt lesefni eftir 25 höf-
unda, þeirra elztur Guðmundur
Björnsson (Gestur), en yngstur
Kristmann Guðmundsson. Þeg-
ar Nordal hefur gert grein fyrir
þessu i formála bókarinnar, far-
ast honum þannig orð:
„Svo er til ætlazt, að seinna
komi út lestrarbók, sem nái yfir
timabilið frá upphafi íslenzkra
bókmennta til 1750 og því næst
ágrip islenzkrar bókmennta-
sögu handa unglingaskólum,
sem sé að nokkru leyti miðað
við efni þessara tveggja lestrar-
bóka. Með þessum þremur bók-
um ætti að vera séð fyrir nauð-
synlegustu undirstöðu bók-
menntalestrar i íslenzkum skól-
um. Vrnsu má síðan bæta við
smám saman í útgáfum við
hæfi skóla, t.d. úrvali úr bók-
menntagreinum, sem hefur orð-
ið að ganga fram hjá að mestu i
lestrarbókunum (ritgerðum
(esseys), fróðleik ýmsum, m.a.
um forna og nýja atvinnuvegi
Erlendur Jónsson
o.s.frv.). Bókmenntakverið ætti
líka að geta bent bæði kennur-
um og nemendum á annað efni,
sem til hraðlestrar væri fallið.
Báðum lestrarbókunum þurfa
að fylgja skýringar, svo að ekki
sé sóað of miklum tíma í
kennslustundum til sliks. Er
handhægast að hafa þær i sér-
stökum heftum. Sveinbjörn
Sigurjónsson mag.art. hefur
tekizt á hendur að semja skýr-
ingar við þessa bók, og koma
þær væntanlega út í haust.“
Ut kom siðan árið 1952 „Sýn-
isbók islenzkra bókmennta til
miðrar átjándu aldar“ — og
tóku hana saman Sigurður Nor-
dal, Guðrún P. Helgadóttir
skólastjóri og Jón prófessor Jó-
hannesson. Ut komu og þær
skýringar þær eftir Sveinbjörn
skólastjóra Sigurjónsson, sem
um getur i formála Nordals, og
var þetta hvort tveggja mæta
vel úr garði gert. En þannig
liðu átta ár eftir útkomu Sýnis-
bókar íslenzkra bókmennta til
miðrar átjándu aldar, að ekki
bólaði á ágripi af bókmennta-
sögu handa skólum.
Árið 1955 varð Erlendur
Jónsson kennari í islenzku við
Gagnfræðaskóla Austurbæjar.
Hann mun hafa sinnt bók-
menntakennslu það mikið, að
honum mun brátt hafa orðið
ljóst, að full þörf væri á þvi, að
út væri gefin kennslubók i is-
lenzkum bókmenntum til hag-
ræðis og áhugaauka jafnt kenn-
urum sem nemendum. Svo kom
þá frá hans hendi og Rikisút-
gáfu námsbóka árið 1960 Is-
lenzk bókmenntasaga
Bðkmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
1750—1950. Hún kom síðan út
að mestu óbreytt tveimur árum
seinna og 1966 þannig aukin, að
nú tók hún yfir tímabilið frá
1550—1950. Ekki tók það mörg
ár að þessi gerð bókarinnar
þyrfti að koma út i nýrri út-
gáfu. Sýnir þetta ljóslega, hve
brýn var þörfin á slíkri bók.
Ég hefði oftar en einu sinni
minnzt á það við fræðimenn i
íslenzkum bókmenntum og
sögu, að þeir tækju sig til og
rituðu ágrip af islenzkri bók-
menntasögu, en þó að þeir
teldu hennar brýna þörf, var
sem þeir áræddu ekki að ríða á
vaðið, og brugðu þeir þvi eink-
um fyrir sig, að ekki hefðu enn
verið gerðar þær rannsóknir á
íslenzkum bókmenntum, sem
nauðsynlegar væru sem grund-
völlur svona ágrips. Ég minnt-
ist þá þess, að ég hafði lesið og
lært kornungur mér til mikillar
ánægju. Ágrip af sögu tslands
eftir séra Þorkel Bjarnason á
Reynivöllum, en hún var fyrst
gefin út árið 1880, en siðan aft-
ur 1903. Siðar lærði ég Stutta
kennslubók i tslendingasögu
eftir Boga Melsteð, sem fyrst
kom út 1904 og svo var endur-
prentuð tvisvar. Báðar þessar
bækur gerðu mikið gagn, þó að
mjög skorti á að islenzk saga
hefði þá verið rannsökuð til
hlitar. Ég brást svo þannig við
bókmenntasögu Erlends, að ég
kom mér i kynni við hann og
þakkaði honum framtak hans,
þó að ég væri ekki alls kostar
ánægður með allt, sem þar var
sagt og þætti nokkurs vant. Og
þó að sú hefði orðið raunin,
hver sem hefði samið slíka bók,
ritaði ég greinarkorn, þar sem
ég gat nokkurra ágalla. En ekki
gerði ég það fyrr en bókin hafði
sannað svo rækifega gildi sitt,
að aðfinnslur mínar næðu ekki
að draga úr notkun hennar.
Ég hygg að Erlendur hafi bú-
izt við því, þegar hann ritaði
kennslubók sina, að ekki myndi
líða á löngu, unz út kæmi —
ekki feiknastór og visindaleg
bókmenntasaga heldur allræki-
legt rit um íslenzkar bókmennt-
ir frá upphafi vega, miðað við
þarfir alls þorra manna. Ég
hafði orðað það við hann, eftir
að hann sendi frá sér þriðju
útgáfu bókar sinnar, að næst
þegar hún kæmi út, hefði hann
prjónað framan við hana ágrip
af sögu bókmenntanna frá
fyrstu tið til 1550. Sagði ég, að
eins og hann vissi engu siður en
ég, væru til prentuð rit, sem
mættu duga honum til hliðsjón-
ar við gerð slíks ágrips. Hann
tók tillögu minni viðs fjarri,
sagði, að svo margt og misjafnt
hefði verið ritað um þetta efni,
að erfitt mundi reynast að
finna þar sæmilega ^greiðan
meðalveg. Og hvað sem því liði,
yrði þetta svo timafrekt verk,
að hann hefði ekki aðstöðu til
að vinna það.
En Erlendi mun hafa þótt
dragast um skör fram, að út
kæmi bókmenntasaga handa al-
menningi, þvi að hin nýút-
komna og fimmta útgáfa af bók-
menntasögu hans er ekki ein-
ungis ætluð skólum heldur is-
lenzkum lesendum yfirleitt,
sem ekki hafa lagt sérstaka
rækt við þessi fræði, enda er
það ekki Rikisútgáfa náms-
bóka, sem hefur kostað hina
nýju bók, heldur fyrirtæki, sem
heitir Bókagerðin Askur.
Erlendur hefur endurritað
alla bókina og lengt samfellt
lesmál um tuttugu og fimm
blaðsíður. En hann getur ekki
fleiri skálda en i þriðju og
fjórðu útgáfu bókarinnar, svo
að ýmsum mun finnast, að þar
sé einhverra vant, sem þar
hefðu átt rétt á sæti. Myndir
eru sem fyrr af öllum þeim
skáldum, sem til eru myndir af
og rithandarsýnishornum hef-
ur verið fjölgað, sem og mynd-
um af blaðsíðum úr merkum
ritum. Þá eru og þarna mun
fleiri myndir en áður af leikur-
um i gervi persóna úr merkum
leikritum, sem sett hafa verið á
svið eða sýnd i sjónvarpi. Þá er
og þarna mynd af listilega
skornum skáp, sem til er eftir
Bólu-Hjálmar, og þar sem fjall-
að er um þjóðsögur þeirra Jóns
Árnasonar og Magnúsar Grims-
sonar eru myndir af tveimur
þjóðsagnamálverkum Ásgríms
Jónssonar. Þá er framan við
hvern hinna tíu kafla mynd af
listaverki eftir Ásmund Sveins-
son. Á baksiðu kápunnar segir
svo:
„Bókina prýða margar mynd-
ir, þar með taldar þjóðsagna-
myndir eftir Ásgrim Jónsson og
ljósmyndir af nokkrum högg-
myndum Ásmundar Sveinsson-
Framhald á bls. 39.
Cellótónleikar
Þa8 er staSreynd a8 atburSir
hafa oft hvetjandi áhrif langt út
fyrir markaS svi8 þeirra í tíma.
Me8al viðstaddra er ef til vill ein-
hver ung persóna sem ákveSur
framtíS sina og setur sér markmiS.
Þannig eru athafnir manna ekki
takmarkadar vi8 einstaklinga e8a
ákveSna stund, heldur eru þeir
samtengd þróun, er flyzt frá
manni til manns. Hvort sem
atburSirnir fela i sér gott e8a illt,
fagurt e8a Ijótt, getur bergmál
þeirra veriS ótrúlega lifseigt og
komiS fram i margvislegum mynd-
um.
OrSstir fortiSarinnar er ávallt
dæmdur eftir tengslum liSandi
nútiSar vi8 liSna atburSi og
þekking á þeim kallaSur lær-
dómur. Þannig ver8a athafnir
annaS og meira en einkamál. Þær
eru sagan. sem framtiSin segir af
miskunnarleysi og athafnir sem
hún verSur a8 þiggja sina
uppskeru af.
Pétur Þorvaldsson er einn þeirra
tónlistarmanna sem á langan
vinnudag a8 baki. bæSi i Sinfóniu-
hljómsveit íslands og sem
kennari. Hann hefur staSiS vel á
verSinum. þó sjaldan hafi framlag
hans veriS lofa8 e8a þakkað.
Sessunautur minn á tónleikunum
minntist á það hve margt ungt
fólk fjölmennti á tónleikana og
þa8 þótt efnisskráin væri i þyngra
lagi Jafnframt þvi a8 unga fólkiS
er á góSri Iei8 meS þvi a8 verSa
þeim fullorSnu fyrirmynd i áhuga
á góSri tónlist. má og ætla a8 starf
Péturs, sem kennara, valdi nokkru
Tónllst
eftir JÓN
ÁSGEIRSSON
um aSsókn unga fólksins a8 þessu
sinni. Á efnisskránni voru tvö
verk. einleikssónata eftir Bach og
sónata fyrir celló og pianó eftir
Beethoven, sem Gisli Magnússon
flutti með Pétri. Einleikssónatan
var skilmerkilega flutt. en nokkuð
þunglamalega. Pétur er gætinn
spilari, sleppir ekki fram af sér
beizlinu og vinnur verk sitt vel.
TóngæSin eru nokkuð misjöfn og
hljómurinn stundum holur e8a
þurr, sem rænir skýran leik Péturs
oft mýkt og fegurB. Þama er um
herzlumun að ræða. sem skiptir
miklu máli og má vera a8 reynslu-
leysi i hljémleikahaldi valdi
nokkru um og löng seta i Sinfóniu-
hljómsveitinni. Þvi hefur oft verið
hreyft að hljóSfæraleikurum sé
nauSsynlegt að fást vi8 fjölbreytt-
ari verkefni. en að leika eingöngu
i hljómsveit. Þa8 er erfitt fyrir
hljóðfæraleikarana sjálfa að halda
hljómleika og þvi nauSsynlegt að
starfandi séu félög, sem skipu-
leggi slika starfsemi. Reynsla
siðari ára hefur sannað gildi slikra
félaga og ennfremur að bæði tón-
flytjendur og hlustendur eru- fúsir
til þátttöku. Um flutning
sónötunnar eftir Beethoven (op. 5
Framhald á bls. 31

LAUGAVEGUR
■g-21599
g-M375