Morgunblaðið - 24.01.1978, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 24. JANUAR 1978
Elís Davídsson kerfisfrædingur:
Undanfarið hafa almennar
umræður og blaðaskrif snúist
um efnahagsmál og um auðg-
unarbrot. Hvorttveggja er
skiljanlegt, enda hefur ásókn
eftir peningum og öðrum
áþreifanlegum verðmætum
aldrei verið jafnmikil og nú.
Afleiðingar eru m.a. þungar
erlendar skuldir, efasemdir um
framtið innlendra atvinnuvega
og um getu tslendinga til að lifa
i þessu landi, minni samhugur
við fátækar og skuldugar þjóð-
ir. lýðskrum af ýmsu tagi (t.d.
Aronskan svonefnd) og óð
verðbólga.
Þegar ástandið er jafn
ískyggilegt og nú er, byrja
menn að setja fram áleitnar
spurningar um lífsvenjur,
neyslu, eyðslu, tækniþróun og
um fleiri þætti nútima þjöðfé-
lags, sem hingað til hafa þótt
hinir sjálfsögðustu hlutir.
Vmsar áleitnar spurningar af
þessu tagi hafa einnig vaknað
hjá mér, er ég fór að kanna
nánar innihaid norrænnar
skýrslu, sem rak á fjörur mínar
fyrir nokkru. Skýrsla þessi kom
út á s.I. sumri á vegum
norrænnar ráðherranefndar og
fjallar um þá möguleika að
reka samnorrænt gervihnatta-
kerfi til miðlunar sjónvarps- og
útvarpsdagskráa allra Norður-
landa. Hugmyndin var skírð
NORDSAT.
Þar sem NORDSAT-
hugmyndin hefur litt verið
kynnt hérlendis, en hún er nú á
umfjöllunarstigi á öllum
Norðurlöndum, hef ég riðið á
vaðið og ákveðið að kynna þess
áætlun með eftirfarandí
greinargerð. En auk þess að
kynna áætlunina sjálfa, hef ég
reynt að meta hana með tilliti
til innlendra aðstæðna, þ.m.t.
kostnað Islendinga vegna
NORDSAT og þörf landsmanna
á nýjum afþreyingar- og menn-
ingarmiðli. Loks geri ég tillög-
ur, sem ég tel að hæfðu
NORDSAT vel og yrðu þjóðinni
til sæmdar.
Hvað felst í
NORDSAT-áætluninni?
í skýrslu ráðherranefndar
Norðurlanda eru þrjú megin-
markmið NORDSAT talin vera:
„ — að styrkja norræn menn-
ingarsamskipti (kultur-
gemenskapen)
— að auka valfrelsi einstakl-
inga með aðgangi að dagskrám
nárannalandanna
— að veita norrænum inn-
flytjendum á Norðurlöndum
tækifæri til að sjá sjónvarps-
dagskrár heimalanda sinna.“
Þessum markmiðum er ætl-
ast til að ná með þvi
— að skjóta á loft gervihnetti
til að miðla sjónvarpsdagskrám
allra Norðurlanda til allra
Norðurlandabúa, og
— að fá einstaklinga til að
kaupa sérstakan útbúnað og
loftnet, svo þeir geti móttekið
beinar sendingar á dagskrám
allra Norðurlanda á heimilis-
tækjum sinum.
Rætt var um það, áður en
fyrrnefnd skýrsla var lögð
fram, að i upphafi mætti spara
nokkurt fé með því að senda út
eina samnorræna dagskrá (4
klukkustundir á dag), sem yrði
samin með samvinnu allra sjón-
varpsstöðva Norðurlanda.
£n þessi hugmynd, er ekki
letigur á dagskrá, enda hefur
komið í ljós, að fjárhagslegur
ávinningur af þessum valkosti
er ekki marktækur, þegar allt
er meðtalið.
2. Hverjir eru opinberir
aðstandendur
„NORDSAT
áætlunarinnar?
Kveikjuna að NORDSAT-
áætluninni má rekja til við-
bragða hinnar sænsku „ríkis-
nefndar um geimrannsóknir"
við skýrslu norrænna embættis-
manna, sem samin var árið 1974
og fjallaði um aukna samvinnu
sjónvarpsstöðva á Norðurlönd-
um. í umsögn sænsku rikis-
nefndarinnar kom fram sú
skoðun, að notkun gervihnatta-
tækni sé raunhæfur valkostur i
sambandi við þessa samvinnu.
Skv. ákvörðun menntamála-
ráðherra allra Norðurlanda frá
því i des. 1975, og í framhaldi af
tillögum sænsku ríkisnefndar-
innar, var sett á fót nefnd til að
kanna nánar hinar tæknilegu,
lagalegu, menningarlegu og
fjárhagslegu hliðar á „samnor-
rænni dagskrármiðlun í gegn-
um gervihnött". Sú nefnd hef-
ur síðan dreift vinnu sinni og
komið á laggirnar undirnefnd-
um, sem unnu að þessum fjór-
um hliðum áætlunarinnar.
Aðrir aðilar, einkum á tækni-
sviði, hafa veitt „aðstoð" og
sent inn skýrslur. Þar skal sér-
staklega nefnd geimstofnanir i
Evrópu og i Bandarikjunum
svo og framleiðendur tækni-
búnaðar. Af þeim síðarnefndu
verður vikið hér á eftir.
Nú er niðurstöður undir-
nefndanna og yfirnefndar til-
tækar í prentuðu formi, en þær
fást hjá menntamálaráðuneyt-
um landanna (skýrslur nr. NU
A 1977:7, 1977:8, og 1977:9).
Almenningur ætti því að hafa
tækifæri til að kynna sér þessar
skýrslur af eigin rammleik.
3. Hverjir eru hinir
síður opinberu
aðsfand-
endur „NORDSAT“?
Það eru þrenns konar aðilar,
sem mundu hagnast af tilkomu
NORDSAT og þar af tvenns
konar aðilar, sem hafa stutt
NORDSAT áætlunina bak við
tjöldin:
— í fyrsta lagi framleið-
endur rafeindabúnaðar (gervi-
hnettir, eldflaugar, senditæki,
móttökutæki, loftnet, o.fl.)
— I öðru lagi umboðsaðilar
ofangreindra framleiðenda á
hverjum stað
— í þriðja lagi almenn fjöl-
þjóðafyrirtæki.
Aðilar fyrsta hóps hafa þegar
gefið sig fram við undirbúning
tækniskýrslna NORDSAT með
„ráðgjöf" og tilboðsgerð (sjá
NU 1977:8). Niðurstöður
tækniskýrslanna hafa af
skiljanlegum ástæðum úrslita
áhrif á gerð kostnaðarútreikn-
inga (þ|tl, 1977: 7). Nöfn þess-
ara aðila eru mörgum kunnug.
Hér er um að ræða fjölþjóðar
fyrirtæki, sem eru sum hver
meðal öflugustu hergagnafram-
leiðenda í heiminum: General
Electric, Hughes Aircraft,
TRW, Siemens, Mitsubishi,
Nippon Electric, L M Ericsson,
o.fl. í næsta kafla verður getið
þeirra fjarhæða, sem hér er
verið að tefla. Það er því ekki
undarlegt, að þessi fyrirtæki
leggi hart að sér að koma
NORDSAT sem fyrst f gagnið.
Því miður gefst ekki tækifæri
til að rannsaka nánar að-
ferðirnar sem þessir aðilar hafa
beitt og beita áfram, til að sann-
*■ færa tæknimenn, embættis-
menn og almenning um nauð-
syn NORDSAT.
Aðila næsta hóps þarf ekki að
kynna. Allir hljóta að þekkja
Umboðsfyrirtækin, sem höfðu á
sinum tíma mikinn áróður i
frammi í hérlendum fjölmiðl-
um um hag íslenska rikisins af
litsjónvarpinu. Eins og þá, má
búast við, að umboðsaðílilum
takist í framtíðinni að sann-
færa landsmenn um, að aukin
gjaldeyriseyðsla leiði til.sparn-
aðar!
Þriðji hópurinn lítur á gervi-
hnetti fyrst og fremst sem lykil-
tæki til að auka efnahagsleg
yfirráð sin i heiminum. Fjöl-
þjóðafyrirtækin vita, að með til-
komu gervihnatta aukast mögu-
leikar þeirra til að koma boðum
sinum (auglýsingum og áróðri)
til einstaklinga fram hjá eftir-
liti og aðhaldi af hálfu lýðræðis-
legra stjórnvalda. Þetta þarf
e.t.v. nánari skýringa við.
4. Hlutverk gervi-
hnatta i útþenslu
fjölþjóða auðhringa
Höfundar skýrslanna um
NORDSAT gera sér grein fyrir
því, að hin einstöku Norður-
lönd hafa núna mismunandi af-
stöðu til sjónvarpsauglýsinga. I
skýrslunni er m.a. bent á, að nú
eru þær aðeins leyfðar á lslandi
og í Finnlandi. Það er tekið
fram, að úr sendingum Islend-
inga og Finna til annarra Norð-
urlanda yrði að klippa burt aug-
Iýsingarnar.
Þótt mörgum sé e.t.v. ekki
ljóst hvers vegna aukin út-
breiðsla gervihnattasjónvarpa
stuðli að útvíkkun auglýsinga-
starfsemi i sjónvarpi, gera hag-
fræðingar og auglýsingastjórar
fjölþjóða auðhringa sér fyllstu
greirr fyrir þessúm rökrænu
tengslum.
Skýringin er sú, að gervi-
hnattatæknin mun auka veru-
lega útgjöld sjónvarpsstöðva,
enda ráða mjög fáir aðilar yfir
tækniþekkingu — sem þarf til
að þróa, skjóta á loft og reka
gervihnetti — og þar af leið-
andi yfir verðlagningu tækn-
innar. Fyrirhafnaminnsta að-
ferð sjónvarpsstöðva til að ná
inn peningum, til að mæta
kostnaðarþenslu verður sú, að
leyfa auglýsingar, þar sem þær
eru bannaðar og auka auglýs-
ingatíma, þar sem þær eru þeg-
ar leyfðar.
Þar eð gervihnattasjónvarpi
er beint til miklu stærra neyt-
endahóps en ella, má búast við
mikilli ásókn að auglýsingatím-
um, með þeim afleiðingum, að
taxtar verði látnir hækka. Slikt
er einmitt það, sem hin fjár-
sterku fjölþjóðafyrirtæki sækj-
ast eftir, enda útilokast þannig
smærri fyrirtæki, sem ekki
hafa efni á þessum auglýsinga-
miðli.
Það er þvi engin tilviljun, að
aðalhvati að útbreiðslu gervi-
hnatta, þ.á.m. sjónvarpsgervi-
hnatta, skuli koma frá hcima-
slóðum fjölþjóða auðhringa,
sem sé frá Bandaríkjunum og
Efnahagsbandalaginu. And-
staða þessara ríkja gegn hug-
myndum ýmissa þróunarríkja
um vernd eigin fjölmiðla og
menningar (t.d. innan
UNESCO), endurspeglar ein-
mitt þessa hagsmuni.
Einstaka sinnum kemur fyr-
ir, að forráðamenn fjölþjóða
auðhringa lýsi opinskátt fyrir-
ætlunum sínum með gervi-
hnetti. Lee Bickmore, fyrrv. -
forstjóri National Biscuit Com-
pany (RITZ-kex o.fl.), sagði
eitt sinn 1 blaðaviðtali við tíma-
ritið FORBES:
„Við gerum ráð fyrir að aug-
lýsa fyrr eða siðar um allan
heim. Við myndum t.d. eyða 8
milljónum dala i auglýsingar
um gervihnött. Auglýsingarnar
myndu ná til allt að 360 milljón-
um manna. Við erum nú þegar
að undirbúa aðstöðu okkar
hvarvetna til þess að mæta eft-
irspurninni."
4. Hvað er reiknað
með að „NORDSAT44
muni kosta?
Það er til marks um óheilindi
þeirra, sem að „ráðherraskýrsl-
unni“ stóðu, hve óljós fjárhags-
kafli skýrslunnar er. Til að átta
sig á kostnaði NORDSAT áætl-
unarinnar, þurfti undirritaður
að tina saman tölur frá mis-
munandi stöðum i skýrslunum
og framkvæma talsverða út-
reikninga. Þótt aðalskýrsla ráð-
herranefndarinnar sé 370 blað-
síður að lengd, er hvergi að
finna almennt og tæmandi
kostnaðaryfirlit!
Skipta má kostnaði við
NORDSAT í þrjá höfuðflokka:
a) Fjárfesting vegna gervi-
hnatta og tækjakosts, sem yrði í
umsjón sjónvarpsstöðvanna. b)
Fjárfesting vegna móttökubún-
aðar á vegum einstaklinga og c)
Reksturskostnaður NORDSAT.
a) Fjárfesting vegna eld-
flauga, gervihnatta, stýriútbún-
aðar og senditækja er áætluð af
umræddri ráðherranefnd 575
m. skr. (milljónir sænskra
króna), eða um 25 milljarðar
fslenskra króna.
b) Fjárfestingu vegna mót-
tökubúnaðar, þ.e. vegna loft-
neta, tengibúnaðar við sjón-
varpstæki og uppsetningar
þeirra, er aðeins hægt að áætla,
því að ekki er vitað hve fljótt
sjónvarpseigendur á Norður-
löndum muni kaupa slikan út-
búnað. Hins vegar er ekki
óraunhæft að áætla, að þegar
fimm ár eru liðin frá þvi
NORDSAT væri komið í gagn-
ið, yrðu a.m.k. 75% af sjón-
varpseigendum á Norðurlönd-
um búnir að fá sér slikan út-
búnað. Ekki má gleyma, að selj-
endur sliks útbúnaðar og um-
boðsmenn þeirra myndu sjá um
að örva innkaup einstaklinga
(sbr. útbreiðslu litsjónvarps-
ins).
Sé miðað við þessa áætlun og
stuðst við tölur um meðalkostn-
að móttökubúnaðar og fjölda
sjónvarpstækja í einbýlis-, rað-
og fjölbýlishúsum á Norður-
löndum, kemur í ljós að fjár-
festing vegna móttökubúnaðar
á Norðurlöndum verður um
5.550 m. skr. eða um 246 millj-
arðar fslenskra króna.
c) Reksturskostnaður
NORDSAT er áætlaður 72 m.
skr. á ári (um 3.8 milljarðar is.
kr.) og er miðað við, að dag-
skrár allra Norðurlanda yrðu
þýddar yfir á mál sem þegnar
hinna Norðurlanda skilja. Það
er þó ekki gert ráð fyrir að
dagskrár Danmerkur, Noregs
og Svíþjóðar verði þýddar yfir
á mál hverra annarra.
Þess skal geta, að allar tölur
eru teknar úr aðalskýrslu ráð-
herranefndarinnar nema tölur
um fjölda sjónvarpsviðtækja,
sem teknar eru úr tækniskýrsl-
unni.
í aðalskýrslunni er talið, að
hlutdeild íslands i sameiginleg-
um kostnaði NORDSAT verði
0.9%. t skýrslunni eru einnig
gefnar forsendur um meðal-
lendingartíma hinna ýmsu
tækja og reiknað með að fjár-
magnskostnaður verði 10% á
' ári.
Miðað við ofangreindar for-
sendur er loks hægt að reikna
heildarkostnað Islendinga af
NORDSAT sem yrði (i isl. kr.):
milljónir
á ári
Sameiginlegur
kostnaður........kr. 73 millj.
Einkafjár-
festingar .......kr. 528 millj.
(15% sjónvarpseigenda
fái sér móttökubúnað
á ári = 75% á 5 árum)
Samtals (afskriftir
& vextir )
meðtaldir) ......kr. 601 millj.
á ári.
Það skal taka fram, að við
ofangreindar kostnaðartölur
yrði að bæta kostnaði vegna
móttökubúnaðar útvarpssend-
inga frá gervihnöttum, óski
menn sérstaklega eftir þvi. Auk
þess mundi útbúnaður til mót-
tölu sjónvarpsdagskrá frá öðr-
um gervihnöttum en
NORDSAT kosta álika mikið og
sá útbúnaður, sem NORDSAT
heimtar.
Ofangreindar tölur eru þó
ekki tæmandi þar sem ekki er
reiknaður kostnaður vegna
flutnings, aðflutningsgjalda,
tolla, vátrygginga og söluskatts.
Abyrgir aðilar sem rannsakað
hafa kostnað við gervihnetti
hafa auk þess talið hann van-
reiknaðan um u.þ.b. 500 m. skr.
vegna of litilla öryggiskrafna.
Þannig gæti sameiginlegur
kostnaður (srb. lið a) að ofan)
aukist í 1.075 m.skr., eða um 47
milljarða ísl. króna.
5. Hvaða áhrif myndi
„NORDSAT“ hafa á
tómstundaiðju
manna?
Skv. skýrslu ráðherra-
nefndarinnar er talið að auknir
Gerf ihnattas j ón var p
N or ðurlanda
„Nordsat”