Morgunblaðið - 28.01.1978, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 28. JANUAR 1978
—ÁLXIAMkl
„Milton Friedman er ekki hugmyndafræðingur herforingjastjórna. heldur rökfærslumaður
fyrir markaðskerfið, hagkerfi frelsis og framtaks."
eftir Hannes Gissurarson
Hugvitssamur
uppreisnarmaður
Hver er Milton Friedman? Flestir hafa
heyrt nafn nóbelsverðlaunahafans í hag-
fræði 1976, fæstir kunna einhver skil á
kenningum hans. Ér hann daprasti full-
trúi vísindanna dapurlegu? Hugmynda-
fræðingur herforingjastjórnarinnar í
Chile, áhugamaður um áframhaldandi
fátækt mannkynsins, eins og þjóðvilja-
menn halda? Bókstafstrúarmaður á
markaðskerfið, hálfgerður stjórnleys-
ingi, eins og margir nútímahagfræðingar
halda? Hugvitssamur uppreisnarmaður
gegn hefðarspeki nútímahagfræðinga,
málsvari frelsis og framtaks, eins og
minni hluti hagfræðinga heldur? Skoð-
un Þjóðviljamanna á Friedman er varla
umtalsverð, en með því að þeim hefur
tekizt að blekkja fáeina aðra einfeldn-
inga en sjálfa sig, kemst ég ekki hjá því
að víkja að ósannindum þeirra um hann.
Milton Friedman er ekki hugmynda-
fræðingur eða ráðgjafi herforingja-
stjórnarinnar í Chile. Hann er yfirlýstur
andstæðingur hennar og annarra ein-
ræðisstjórna. Hver eru afskipti hans af
henni? Hann flutti á sínum tíma fyrir-
lestra í eina viku við Kaþólska háskól-
ann í Santíagó, höfuðborg Chile, vegna
samnings þessa háskóla og Chicagohá-
skóla, sem Friedman kenndi við, um
fyrirlesaraskipti. Þessi eru öll afskipti
hans af herforingjastjórninni (hvort
sem hún hefur reynt að nota nafn hans
eða ekki). Friedman hefur haldið fyrir-
lestra í öðrum einræðisríkjum, til dæmis
í Júgóslavíu. (En er það skoðun Þjóð-
viljamanna, að rjúfa eigi öll menningar-
tengsl ' við íbúa Ráðstjórnarríkjanna
vegna einræðisstjórnarinnar í Kreml-
báðir hagnast af (eila takast ekki samn-
ingar með þeim). En markaðskerfið er
einnig kerfi samkeppni, því að aðilarnir
keppa um það, við hverja þeir eigi að
hafa samvinnuna (viðskiptin). Markaðs-
kerfið er þannig kerfi frjálsrar sam-
vinnu (og frjálsrar samkeppni), en mið-
stjórnarkerfið er kerfi nauðungarsam-
vinnu.
Teknar ákvarðanir
um vöruverð
Frá siðferðilegu sjónarmiði eru hag-
kerfin tvær lausnir á því, hverjir eigi að
hafa réttinn til að taka efnahagslegar
ákvarðanir, einstaklingarnir sjálfir eða
ráðamenn rikisins. Markaðskerfið er
reglugrind utan um sjálfsákvörðunar-
rétt einstaklinganna, miðstjórnarkerfið
er tilskipanakerfi. Frá efnahagslegu
sjónarmiði eru þær tvær lausnir á því,
hvernig eigi að gefa lífsgæðunum, sem
einstaklingarnir sækjast eftir, gildi,
hvernig eigi með öðrum orðum að
ákvarða vöruverð. 1 markaðskerfinu
ræðst verð vöru af framboði og eftir-
spurn, samið er um það. í miðstjórnar-
kerfinu ræður stjórnin verði vöru. Vöru-
verðið er með öðrum orðum í markaðs-
kerfinu ,,boð“ seljanda til kaupanda, og
úr viðskiptum þeirra verður, ef báðir
sætta sig við verðið. Kosturinn við slíka
verðákvörðun er sá, að verðið segir til
um hagkvæmustu viðskiptin, það er um-
fram allt samanburðarverð, varan verð-
ur að vera á samkeppnisfæru verði.
Taka má svo til orða, að markaðskerfið
sé kerfi skipta, en miðstjórnarkerfið
kerfi skiptingar. Á markaðnum skiptast
frjálsir borgarar á lífsgæðum eftir sett-
um reglum ríkisins, í miðstjórnarkerf-
inu skiptir miðstjórnin lífsgæðunum á
milli þegna sinna eftir einhverjum hug-
myndum sínum um réttlæti. Greinar-
ekki að hreinu miðstjórnarkerfi að feng-
inni reynslu af ráðstjórnarkerfinu aust-
ræna. Friedman er andstæðingar allra
miðstjórnarsinna og ríkisafskiptasinna,
telur stigsmun á skoðunum þeirra, en
ekki eðlismun. Rök hans eiga við skoðan-
ir beggja. Hyggjum nánar að rökum
hans.
Frelsi í
efnahagsmálum
Allar takmarkanir ríkisins í efnahags-
málum, höft og eftirlit, eru auðvitað
takmarkanir á eiginlegu frelsi manna.
Frjálshyggjuménn telja allar slíkar tak-
markanir þurfa sérstaka réttlætingu
(sem stundum er tíl). Takmarkanir rík-
isins á frelsi manna til að ráðstafa fé
sínu eru vitanlega að öllu jöfnu eins
ósiðlegar og takmarkanir þess á frelsi
manna til að koma orðum að skoðunum
sínum. Tökum hversdagslegt dæmi til
skýringar: Hvers vegna er ferðamanna-
gjaldeyrir takmarkaður af islenzka rík-
inu? Vegna þess að eftirspurnin eftir
honum er meiri en framboðið. Lausn
markaðarins er að hækka erlenda gjald-
eyrinn í verði (eða fella gengið — það er
að skrá það á réttu verði markaðarins),
þangað til jafnvægi er náð, en ekki að
skammta gjaldeyrinn, meina mönnum að
kaupa hann. Og reyndar er það gert, því
;að borgararnir fullnægja þessari þörf
isinni á „svörtum“ markaði, kaupa gjald-
|eyri á hærra verði en hann er seldur á í
|bönkum. Menn gera sér ekki heldur
nægilega grein fyrir nánum tengslum
frelsis í efnahagsmálum og annars frels-
is, tengslum frjálsrarfullnægingarþarfar
og frjálsrar fullnægingar þrár. Flestar
eða allar þrár borgaranna kosta eitthvað
í framkvæmd. Menn verða að útvega sér
eintak af Njálu til að geta lesið hana,
koma sér einhvern veginn til Þingvalla
Trotzký kom að honum, þegar hann
sagði, að f landi, þar sem rikið væri eini
atvinnurekandinn, væri stjórnarand-
stæðingurinn dæmdur til hægs hungur-
dauða. Rósa Lúxembúrg kom einnig orð-
um að honum, þegar hún sagði, að eina
frelsið, sem skipti máli, væri frelsi
stjórnarandstæðingsins. En íslenzku rót-
tæklingarnir hafa hvorki þekkingu né
vitsmuni til þess að komast að þessum
kjarna (eins og sannaðist fyrir skömmu
á kappræðufundi Heimdallar og ungra
alþýðubandalagsmanna um ríkisrekstur
og einkarekstur), þeir eru i hisminu.
Hefði komizt upp um Watergate-málið,
ef stjórn Nixons hefði ráðið blöðunum
bandarísku, þau verið ríkisfjölmiðlar?
Að taka ákvarðanir
fyrir sjálfan sig
Vestrænír ríkisafskiptasinnar segja
líklega, þegar þeir lesa um þessi rök
Friedmans (því að þeir hafa ekki fyrir
þvi að lesa bækur hans); „Við vitum það,
þótt við vissum það ekki fyrir þrjátiu
árum, að stjórnin i austri er alræðisleg.
En stjórnin í vestri er lýðræðisleg. Er
henni ekki treystandi til þess að taka
efnahagslegar ákvarðanir?" Já, segir
Friedman, henni er ekki treystandi til
þess, vegna þess að hún fullnægir ekki
þörfum almennings, þjónar ekki hags-
munum hans, heldur einhverjum einka-
hagsmunum. Enginn mælikvarði er til á
þarfir manna annar en óskir þeirra
sjálfra að kaupgetu þeirra gefinni, engin
aðferð er til önnur til að gefa lífsgæðun-
um, sem um er keppt, gildi en aðferð
framboðs og eftirspurnar á frjálsum
markaði. Réttlætið felst ekki i hugmynd-
um stjórnarinnar um réttlæti, heldur í
rétti einstaklinganna sjálfra. Friedman
segir, að efnahagslegar ákvarðanir ein-
staklinga (og fyrirtáekja) í markaðskerfi
~ FRELSI OG FRAMTAK
kastala?) Vikjum frá ósannindum Þjóð-
viljamanna: Hvað er hæft í skoðunum
málsmetandi manna á Friedman? Víst
er, að þeim hagfræðingum og stjórn-
málamönnum fer fjölgandi, sem taka
undir með honum. Kenningar hans eiga
við vanda Vesturlandabúa, sífellda
aukningu ríkisafskipta og verðbólgu. Ol-
afur Björnsson prófessor reit fróðlega
grein um Friedman i nýútkomið 19. hefti
Hagmála, tímarit viðskiptanema, sem ég
vona, að verði upphafið að alvarlegum
umræðum um lausnir Friedmans á þess-
um mikla vanda. Ég ætla að gera frjáls-
hyggju nútímans og kenningar Fried-
mans að umtalsefni í þessari grein og
annarri eftir viku, einkum efni bókar
hans. Frelsis og framtaks (Capitalism
and Freedom), sem kom fyrst út árið
1962.
Þörfum
einstaklinganna
fullnægt
Friedman telur markaðskerfið (kapi-
talismann, sem stundum er nefndur
,,auðvaldskerfi“ á íslenzku, þótt það
nafn sé villandi) bæði réttlátasta og hag-
kvæmasta tæki einstaklinganna til þess
að fullnægja efnahagslegum þörfum sín-
um. Hann er með öðrum orðum ekki á
þeirri algengu skoðun, að ríkið eigi að
fullnægja þessum þörfum þeirra, en sú
er skoðun samhyggjumanna (sósialista).
Markaðurinn er frumhugtak Friedmans,
hann færir mörg rök fyrir yfirburðum
markaðskerfisins yfir miðstjórnarkerfið.
Flestír andstæðingar markaðskerfisins
misskilja lögmál markaðarins, misnota
markaöshugtakið. Hver er munurinn á
markaðskerfinu og miðstjórnarkerfinu?
Hann er sá, að einstaklingarnir taka
sjálfir efnahagslegar ákvarðanir í mark-
aðskerfinu, en ríkisstjórnin (miðstjórn-
in eða ráðstjórnin) tekur þær fyrir þá í
miðstjórnarkerfinu. Hagvald er skilið
frá stjórnvaldi í markaðskerfinu, en í
sömu höndum, höndum stjórnarinnar, i
miðstjórnarkerfinu. Einstaklingarnir
skilgreina þarfir sínar og fullnægja
þeim sjálfir í markaðskerfinu, þörf
kaupanda er eftirspurn hans, en stjórnin
skilgreinir þarfir einstaklinganna í mið-
stjórnarkerfinu. Markaðskerfið er í
rauninni kerfi samvinnu. Samvinnan er
fólgin í viðskiptum tveggja eða fleiri
aðila. Þeir skiptast á vörum, þannig að
munurinn, sem gerður er á markaðskerf-
inu og miðstjórnarkerfinu, er auðvitað í
vissum skilningi óraunhæfur, því að
ekkert raunverulegt hagkerfi er hreint
markaðskerfi eða hréint miðstjórnar-
kerfi. Þau eru öll blönduð (þó að þessar
tvær lausnir séu einar til frá fræðilegu
sjónarmiði). Ágreiningur vestrænna
samhyggjumanna og frjálshyggjumanna
er því um það, við hvort hagkerfið beri
að miða, en hvorir tveggja viðurkenna,
að öll kerfi eru og hljóta að vera blönduð
að einhverju marki. Þeir deila einkum
um þetta mark, vestrænir samhyggju-,
menn eru flestir fylgjandi auknum ríkis-
afskiptum í blönduðu hagkerfi, þeir
stefna frá hreinu markaðskerfi, en þó
til að geta notið landslagsins. Þessi nánu
tengsl fela auðvitað ekki í sér, að sjálf
nautnin (af góðri bók eða fögru lands-
lagi) sé metin til fjár. En þau fela i sér
sigild rök frjálshyggjumanna. Frelsi í
efnahagsmálum er eiginlegt frelsi, en
einnig forsenda skoðanafrelsis. Maður,
sem er efnahagslega sjálfstæður, óháður
öðrum um afkomu sina, getur notað
skoðanafrelsi sitt án ótta. Til gagnrýni
iþarf tíma, aðgang að fjölmiðlum og aðra
laðstöðu. Hvaða aðstöðu hefur maðurinn
til gagnrýni, ef ríkið á.og rekur allt?
Hver á að fjármagna stjórnarandstöð-
una, ef stjórnin ræður öllu fjármagn-
inu? Sumir róttæklingar hafa komið að
þessum einfalda sannleikskjarna.
séu annarrar rökgerðar en ákvarðanir
bogara i stjórnkerfi, hagkerfið sé i raun-
inni lýðræðislegra tæki til ákvörðunar-
töku en stjórnkerfið. Hvað á hann við?
Ákvarðanir í markaðskerfi eru einstak
ar, einungis teknar af einstaklingnum og
fyrir hann, en almennar í stjórnkerfinu,
teknar af sumum fyrir alla. Gallinn við
atkvæðagreiðslur i stjórnkerfi (þjöðar-
atkvæðagreiðslur, þingkosningar eða at-
kvæðagreiðslur á þingi) er sá, að borgar-
inn getur aðeins greitt atkvæði með eða
á móti einhverju tilteknu. Tökum einfalt
dæmi um neyzluval til skýringar: Hvort
á heldur að drekka kaffi eða te? Ef tekin
er ákvörðun I stjórnkerfinu og 51%
manna kjósa kaffið og 49% teið, þá er
framleitt kaffi fyrir 100% manna. Kjós-i
endur voru „með“ kaffinu og „á móti“
teinu. En framleitt er kaffi fyrir 51%
manna og te fyrir 49% þeirra í frjálsu
hagkerfi að gefnum sömu óskum. I
markaðskerfinu kaupa menn það, sem
þeir kjósa, ráða neyzlu sinni sjálfir. Tök-
um annað dæmi: Á að fjárfesta í fram-
kvæmdum í kjördæmi áhrifamikils þing-
manns? Ef tekin er ákvörðun i stjórn-
kerfinu, þá segja þingmennirnir já. Þeir
taka ákvörðunina fyrir alla, því að skatt-
borgararnir bera allir kostnaðinn af
framkvæmdunum, hvort sem þeir búa í
kjördæminu eða ekki. En sá, sem tekur
ákvörðunina í frjálsu hagkerfi, ber einn
kostnaðinn af framkvæmdunum. Mark-
aðskerfið er tæki einstaklingsins til að
velja fyrir sig sjálfan, en lýðræðislegt
stjórnkerfi er tæki meiri hlutans til að
velja fyrir alla, Markgðskerfið er því í
rauninni það kerfi beins lýðræðis, sem
marga róttæka sveimhuga dreymir um.
Ekki er auðvitað hægt að taka allar
ákvarðanir með aðferð markaðskerfis-
ins. Segjum sem svo, að 80% íslendinga
kjósi aðild að Atlantshafsbandalaginu,
en 20% þeirra hafni henni. Merkir það,
að 80% þeirra séu í bandalaginu, en
20% ekki? Alls ekki. Þessa ákvörðun
verður meiri hlutinn að taka fyrir alla.
Hún er stjórnmálaleg, en ekki efnahags-
leg. Vegna þess og hins, að hreint mark-
aðskerfi er hvergi til, er stjórnkerfi,
lögbundið skipulag, nauðsynlegt. Ég hef
í þessari grein sagt frá kenningum
Friedmans um yfirburði markaðskerfis-
ins yfir miðstjórnarkerfið og lýðræðis-
legt stjórnkerfi, en segi því í næstu grein
frá kenningum hans um hlútverk rikis-
ins, hins lögbundna skipulags.