Morgunblaðið - 22.08.1978, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 22. ÁGÚST 1978
17
þegar kveikt var í öðrum skriðdreka
læstist eldur úr honum í sprengjuvagn
með þeim afleiðingum að hann sprakk í
loft upp. Eldurinn breiddist út og
kviknaði í tveimur stórhýsum og særðust
margir er þeir urðu fyrir eldibröndum.
Víðar í Prag kom til svipaðra átaka og
sömu sögu var að segja í öðrum helztu
borgum landsins. Innrásarliðið hélt
markvisst áfram töku helztu stofnana,
svo sem aðalsímstöðvar landsins, þannig
að landið varð sambandslaust við um-
heiminn.
Að kvöldi dags var hernámið algjört.
Skriðdrekar stóðu við allar helztu
byggingar, götur og þjóðvegi. Útgöngu-
bann var fyrirskipað að næturlagi.
Samgöngur innanlands lögðust niður.
Athafnalífið var lamað. Enginn vissi
hvað við tæki.
Fluttir í handjárnum
til Sovétríkjanna
Á fyrstu klukkustundum innrásarinnar
voru handteknir allir löglegir valdamenn
í landinu. Brátt komst á kreik orðrómur
um að Alexander Dubcek flokksleiðtogi,
Smrkovsky þingforseti, Cernik forsætis-
ráðherra og Frantisek Kriegel, einn helzti
samstarfsmaður Dubceks, hefðu verið
ráðnir af dögum. Enginn vissi hvar þeir
voru niðurkomnir, og það var ekki fyrr en
eftir marga daga að málið upplýstist.
- Þeir höfðu verið handteknir og fluttir
handjárnaðir með sovézkri herflugvél til
Moskvu.
Hinn 23. ágúst tókst Ludvig Svoboda
forseti ferð á hendur til Moskvu til
viðræðna við stjórnina þar. Sovétstjórnin
tók Svoboda með kostum og kynjum, svo
sem vænta mátti, því að nú sem fyrr var
nauðsynlegt að hengja upp potemkin-
tjöld. Fyrst og fremst var Sovétstjórninni
mikið í mun að þeirra eigin þjóð liti á
innrásina sem góðverk við þjóð, sem
næstum því hafði orðið skaðræðisöflum
og „endurskoðunarsinnum" að bráð, og
hins vegar að gefa Svoboda tækifæri ti að
söðla um og ganga til samstarfs við
herraþjóðina — hinn nýja valdhafa.
Svoboda voru við upphaf viðræðnanna
settir afarkostir: Annað hvort skipaði
hann þegar í stað nýja ríkisstjórn í
Tékkóslóvakíku og skipti um menn á
helztu valdastólum í kommúnisfaflokkn-
um, ellegar þá að Slóvakía yrði innlimuð
í Sovétríkin og Bæheimur og Mæri yrðu
gerð að sjálfstjórnarhéruðum undir
yfirstjórn Sovétríkjanna. Svoboda vísaði
þessum úrslitakostum afdráttarlaust á
bug, en gerði Kremiverjum á móti
„tilboð", sem þeir gátu ekki hafnað:
Dubcek og hinir leiðtogarnir yrðu
tafarlaust látnir lausir og tækju þátt í
viðræðunum, ella svipti hann sjálfur sig
lífi. Þetta var mál, sem Sovétstjórnin
skildi. Það hefði orðið þokkalegt afspurn-
ar hefði Svoboda iátið lífið í Moskvu-för-
inni. Næsta dag voru Dubcek og hinir
fangarnir komnir að samningaborðinu.
Nauöungarsamningar
Viðræður Tékkóslóvakanna við
Moskvustjórnina og leiðtoga hinna inn-
rásarríkjanna, sem kvaddir voru til, stóðu
í þrjá daga, en 27. ágúst sneru leiðtogarn-
ir aftur til Prag. Við heimkomuna birtu
þeir yfirlýsingu, sem tók af öll tvímæli
um að þeir höfðu verið sigraðir. Her-
námsliðið yrði í landinu um „óákveðinn
tíma“ og færi þaðan ekki fyrr en „ástand
væri komið í eðlilegt horf“.
Eftir þetta varð nærvera sovézka
hernámsliðsins minna áberandi en áður.
Skriðdrekar fóru úr miðborg Prag, en
tóku sér stöðu í úthverfum. Sovézku
hermennirnir hurfu úr flestum stjórnar-
byggingum, en héldu í staðinn vörð fyrir
utan. Útgöngubanni var aflétt. Sam-
göngur færðust smám saman í eðlilegt
horf. Regla fór að komast á í flestum
skólum og á vinnustöðum. Lífið hélt
áfram, þrátt fyrir allt.
Enginn skyni borinn maður í landinu
gekk þess dulinn að þrátt fyrir þetta var
ástandið gjörbreytt. Þótt Alexander
Dubcek tæki við forystu kommúnista-
flokksins um leið og hinir nýju valdhafar
kappkostuðu að breyta sem fæstu á
yfirborðinu, var augljóst frá upphafi að
um frekari frjálsræðisþróun yrði ekki að
ræða.
„Sé sama lygin end-
urtekin nógu oft..
Fyrstu vikurnar eftir nauðungarsamn-
inginn í Moskvu ríkti mikil spenna og
óvissa í Tékkóslóvakíu. Allra fyrst gerðu
ýmsir sér vonir um að með lagni mætti
takast að fá Sovétmenn til að hafa sig á
brott með herliðið. Brátt kom í ljós að
Sovétstjórnin hafði ekkert slíkt í hyggju,
ekki sízt þegar ný lög voru sett um
ritskoðun og ekki tókst að koma á
viðræðum um brottflutning herliðsins.
Rúmum mánuði eftir innrásina birti
Pravda grein, sem vakti mikla athygli, og
enn er í minnum höfð. Þar kom
Brézneff-kenningin illræmda fyrst fyrir
ilmenningssjónir, en hún fólst í því, að
iommúnistaflokkar hefðu ekki rétt til að
taka ákvarðanir, sem gætu haft neikvæð
áhrif á sósíalismann í viðkomandi ríki
eða skertu hagsmuni annarra
kommúnistaríkja. Væri öðrum
kommúnistaríkjum skylt að koma í veg
fyrir slika þróun mála og hlyti stjórn
Sovétríkjanna að meta hvenær þörf væri
aðgerða til að tryggja hagsmuni heildar-
innar.
í október þetta sama haust féllst
Sovétstjórnin á að ræða um brottflutning
hernámsliðsins við leiðtoga Tékkó-
slóvakíu og héldu Cernik, Smrkovsy og
Dubcek til Moskvu skömmu síðar.
Leiðtogarnir voru lotlegir og daprir við
heimkomuna til Prag. Þeir höfðu ekki
haft erindi sem erfiði. Þann 17. október
kom Kosygin forsætisráðherra Sovétríkj-
anna til Prag, og þar voru undirritaðir
samningar um að framvegis yrðu í
landinu 70 þúsund sovézkir hermenn, —
eða eins og það var orðað — „þar til
ástandið í landinu væri komið í eðlilegt
horf“. Samkvæmt orðanna hljóðan hefur
ástandið í landinu orðið enn „óeðlilegra"
því að nú, tíu árum eftir innrásina, hefur
sovézku hermönnunum heldur fjölgað frá
því að samningurinn var undirritaður, og
er nú talið að þeir séu um 80 þúsund.
Áróöur gegn Dubcek
og Smrkovsky magnast
Snemma kom í ljós að Sovétmenn
stefndu að því að losa sig við menn eins
og Dubcek og Smrkovsky. Svo almennum
vinsældum áttu þessir menn að fagna í
landinu að þetta gat ekki gerzt með einu
pennastriki, heldur var nauðsynlegt að
undirbúa jarðveginn. Eftir innrásina
hófst strax mögnuð áróðursherferð á
öllum sviðum þjóðlífsins, og var persónu-
níð mikill þáttur í henni. Einkum voru
það Dubcek og Smrkovsky, sem urðu fyrir
barðinu á rógsmiðunum. Árangurinn lét
ekki á sér standa og sönnuðust
einkunnarorð Göbbels hér einu sinni enn,
sem sé, að því væru ekki takmörk sett
sem hægt væri að fá lýðinn til að trúa,
væri sama lygin endurtekin nógu oft.
Þaö varð fljótlega ljóst hvern Sovét-
stjórnin veðjaði á og hugðizt koma í
valdastól. Gustav Husak, formaður
kommúnistaflokks Slóvakíu, hafði veru-
leg áhrif innan kommúnistaflokks Tékkó-
slóvakíu. Áróðursmaskínan var sett í
gang og á næstu mánuðum var tæplega
Heiðursvörður til minningar um Jan
Palach á Wenceslas-torgi í Prag daginn
sem hann lézt af brunasárunum. Talið
er að minnsta kosti fimm önnur
tékknesk ungmenni hafi ráðið sér bana
með sama hætti til að mótmæla innrás-
inni og stappa stálinu í þjóðina, en hinir
nýju valdhafar sáu um að vitneskja um
aðra en Palach yrði þögguð niður.
hægt að opna svo dagblað í Tekkóslóakíu,
Sovétríkjunum og hinum kommúnista-
ríkjunum að Husak væri þar ekki ausinn
hástemmdu lofi.
Að undirlagi Sovétstjórnarinnar voru
um áramótin 1968 og 1969 gerðar
verulegar breytingar á stjórnarskrá
landsins, og miðuðust þær einkum við
skýrari mörk milli hinna ýmsu héraða
landsins og raunverulega skiptingu þess
milli Tékka og Slóvaka. Bæheimur og
Mæri skyldu lúta takmarkaðri sjálfstjórn
Tékka en Slóvakar skyldu ráða ráðum
sínum í Slóvakíu. Með ýmsum hagræðing-
um komu hinir nýju vandhafar því
þannig fyrir að breytingarnar nánast
útilokuðu það að Tékkinn Smrkovsky yrði
áfram í embætti þingforseta þar sem
valdahlutföll milli þessara tveggja þjóð-
arbrota kölluðu á þá tilhöghn að það
embætti yrði framvegis í höndum
Slóvaka. Þegar almenningi í landinu varð
ljóst, að Smrkovsky, sem átti miklum
persónuvinsældum að fagna, átti að
fjúka, hófst mikil mótmælaalda. Verka-
menn höfðu í hótunum um að fara í
allsherjarverkfall og námsmenn gáfu
yfirlýsingar um að þeir færu í samúðar-
verkfall til að leggja áherzlu á kröfur um
að Smrkovsky sæti áfram.
Jan Palach — og Þeir,
sem aldrei fréttist um
Hinn 17. janúar 1969, meðan þessi
mótmælaalda stóð sem hæst, varð
afdrifaríkur atburður á Wenceslas-torgi.
Ungur námsmaður Jan Palach, brenndi
sig til bana, og skildi eftir sig bréf þar
sem sagði að 15 stúdentar hefðu svarið
þess dýran eið að mótmæla á þennan
Sovézkir skriðdrekar við landamæri Tékkóslóvakíu og VesturÞýzkalands.
sama hátt innrásinni, vekja með því
þjóðina og forða henni frá því að koðna
niður í uppgjöf og örvæntingu. Þessi
hörmulegi atburður hafði mikil áhrif á
almenning í Tékkóslóvakíu. Daginn eftir
að fregnin um andlát þessa unga manns
barst fóru tugir þúsunda Prag-búa í
sorgargöngu með svarta fána og logandi
ljós. Á Wenceslas-torgi var sett upp
nokkurs konar minningaraltari, þar sem
var stöðugur straumur fólks næstu
vikurnar. Jan Palach varð tákn þessarar
hnípnu þjóðar og enn þann dag í dag
hefur hann ekki gleymzt. Yfirvöld létu
sér ekki lynda hvernig almenningur
minntist þessa píslarvotts. Lík hans
hefur tvívegis verið flutt, og þrátt fyrir
ítrekaðar tilraunir til að fela legstað hans
hefur það ekki tekizt betur en svo að
þessa dagana sjá yfirvöld sér ekki annað
fært en að hafa öflugan öryggislögreglu-
vörð þar sem hann er grafinn á afviknum
stað.
Fregnir, sem taldar voru áreiðánlegar,
hermdu að dagana eftir sjálfsmorð
Palachs hefðu að minnsta kosti tíu aðrir
kosið sér sama hlutskipti. Ekki er vitað
með vissu hversu margir luku lífi sínu á
þennan hátt, en fullyrt er að þeir hafi
verið að minnsta kosti fimm, auk
Palachs. Aldrei hefur vitnazt hvaða
ungmenni þetta voru. Hin nýja harð-
stjórn í landinu sá um að afmá
verksummerki og þagga niður það sem
orðið gat til að koma tilfinningum
landslýðsins frekar úr jafnvægi en orðið
var. Um þessar mundir kom þó hvað eftir
annað til upphlaupa og mótmælaaðgerða,
en leiðtogar landsins, jafnt Dubcek-sinn-
ar sem aðrir, lögðust á eitt og báru klæði
á voonin.
Sovétstjórnin og legátar hennar í
Tékkóslóvakíu höfðu vit á að sigla milli
skers og báru í flestum málum meðan
ástandið var að færast í eðlilegra horf á
fyrstu mánuðum ársins 1969. Lítíð fór
fyrir Dubcek um þessar mundir, en í
febrúar fréttist að hann væri sjúkur og
hefðist við í Bratislava, miður sín eftir
hörmungar undangenginna mánaða.
Hann var enn aðalritari kommúnista-
flokks Tékkóslóvakíu, en í marz-mánuði
var kominn tími til að láta til skarar
skríða gegn þeim Smrkovsky. Þá kom til
óeirða við skrifstofu sovézka ríkisflugfé-
lagsins í Prag í framhaldi af sigri Tékka
yfir Sovétmönnum í undanúrslitum
heimsmeistarakeppni í ís-hokkí. Voru
Smrkovsky og fleiri nafngreindir leiðtog-
ar sakaðir um að hafa æst til óeirða, en
Dubcek var ekki nefndur í þessu
sambandi. Eftir þetta magnaðist ófræg-
ingarherferðin á hendur Smrkovsky,
Dubcek og ýmsum helztu leiðtogum
frjálsræðissinna mjög, og mátti daglega
sjá ný merki þess að ferill þeirra var senn
á enda.
Dubcek hættir flokksforystu
— Husak tekur viö
Á miðstjórnarfundi kommúnista-
flokksins, sem haldinn var í aprilmánuði
1969, var Alexander Dubcek ekki endur-
kjörinn flokksritari. Gustav Husak var
kjörinn í hans stað, en Dubcek var hins
vegar kjörinn þingforseti. Hinir nýju
valdhafar gættu þess vandlega að taka
ekki of stór skref, en á þessum fundi var
Smrkovsky bolað úr forsætisnefnd
flokksins. Dubcek hélt hins vegar sæti
sínu í forsætisnefndinni, en þrátt fyrir
æfingar af þessu tagi var ljóst að hann
var orðinn gjörsamlega áhrifalaus og að
harðlínumenn og dyggir Moskvuvinir
voru nú óðum að tínast í hreiðrið að nýju.
Snemma á valdaferli Husaks fór að
bera á orðrómi um að Sovétstjórninnni
þætti hann ekki nægilega klár á bátinn,
og Bilak og Strougal — rétttrúnaðar-
menn að mati Moskvu-stjórnarinnar —
vokuðu yfir krásinni eins og gammar.
Þrátt fyrir hrakspár tókst Husak að
standast ásókn af þessu tagi, og til eru
þeir sem telja að hann hafi verið
illskástur af þeim, sem um var að ræða
þegar valdaskiptin urðu. Bilak sækir enn
fast að Husak en almennt er hann ekki
talinn valtur í sessi.