Morgunblaðið - 22.12.1978, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR'22. DRSEMBER 1978
Sigurður frá
Arnarholti
Um þessar mundir kemur út hjá forlaRÍ Helgafells ljóðasafn eins
vinsælasta skálds sinnar ti'ðar hér á landi. Sigurðar frá Arnarholti.
Formáli Jóhanns Gunnars Ólafssonar um skáldið fer hér á eftir með
leyfi útgefanda. Ragnars í Smárai
Sigurður Sigurðsson skáld frá
Arnarholti var fæddur 17. 9. 1879 í
Hinni konunglegu fæðingarstofn-
un í Kaupmannahöfn, og þar var
hann skírður 30. sm. Sigurdr
(Sigurðarson), en faðir hans fyrndi
svo rithátt á nafninu.
Hann hét Sigurður Sigurðsson.
Lauk hann prófi í júní 1879 í
forntungunum, grísku og latínu,
sögu og norrænu, með einkunninni
laudabilis (1. einkunn). Prófskír-
teini hans var dags. 8. 9. 1879.
Hann bjó um þær mundir á Garði.
• Sigurður eldri var sonur Sigurð-
ar Ólafssonar bónda í Skíðsholtum
í Hraunhreppi i Mýrasýslu, og
konu hans, Kristínar Margrétar
Þórðardóttur, sem bæði voru af
góðum ættum. Hann var alinn upp
hjá föðurbróður sínum, Sigmundi
bónda í Lambhústúni í Hjörsey, og
konu hans Guðbjörgu Jónsdóttur.
Séra Stefán Þorvaldsson prestur
í Hítarnesþingum, sem fermdi
hann, gaf honum hinn besta
vitnisburð, og stuðlaði að því að
hann var settur til mennta. Lærði
Sigurður undir skóla hjá séra
Sveini Níelssyni á Staðarstað.
Lauk hann stúdentsprófi árið 1872
og var síðan í tvö ár heimiliskenn-
ari hjá Þorvaldi Jónssyni héraðs-
lækni á Isafirði, en sigldi til
Kaupmannahafnar árið 1874 og
lagði fyrir sig nám í forntungun-
um. Arið 1879 var hann settur
kennari við Lærðaskólann í
Reykjavík, en skipaður 1880. Þá
um sumarið fór hann námsför til
Frakklands til frekara náms í
frönsku.
I skóla var honum gefið viður-
nefnið slembir, og var það eini
arfurinn, sem sonur hans hreppti
eftir hann.
I október árið 1882 sendi móðir
drengsins Sigga litla til íslands
með póstskipinu Arcturusi. Skip-
stjóri afhenti barnið til póst-
meistara í Re.vkjavík, og var hann
þar þangað til honum var ráðstaf-
að í fóstur til Björns M. Ólsens,
vinar Sigurðar.
Sigurður hafði verið búinn að
orða það við séra Jens Pálsson á
Þingvöllum, að hann tæki barnið í
fóstur. Þeir voru bekkjarbræður.
Björn M. Ölsen var nú orðinn
kennari og umsjónarmaður í
Latínuskólanum, og bjó þar með
Ingunni, móður sinni, og Björgu
Margréti, systur sinni.
Vakti þessi sending mikið umtal
í Reykjavík, enda var mjög fágætt,
að börn væru send með pósti milli
landa. Var Siggi litli oft nefndur
Póstpakkinn um þær mundir, en
hann þótti mikil konungs gersemi,
aðeins mælandi á dönsku. Slúður-
sögurnar í bænum eignuðu Birni
barnið og eimir enn eftir af þeim
orðrómi. Kannski hefur Sigurður
ætlað að kveða niður þann sögu-
burð, er hann lét þinglýsa í
bæjarþingi Reykjavíkur þessari
yfirjýsingu:
„Eg undirritaður Sigurðr
Sigurðarson adjunkt í Re.vkjavík
lýsi hérmeð til ættar og arfs eftir
mig son minn, Sigurð 4ra ára
gamlan, sem ég hefi eignast utan
hjónabands, þannig að hann í öllu
tilliti verði aðnjótandi sömu rétt-
inda og hann væri minn skilgetinn
sonur.
Reykjavík 2. mai 1884
Sigurðr Sigurðarson
Vottar:
Þórhallur Bjarnarson (síðar
biskup)
Björn M. Ólsen.
Skömmu síðar (26. 7. 1884) fórst
Sigurður á skemmtisiglingu út af
Laugarnestöngum, ásamt tveim
mönnum öðrum. Eignir hans, en
það voru einkum bækur á latínu,
grísku og frakknesku, hrukku ekki
fyrir skuldum.
II
Nú skal gerð grein fyrir móður
Sigurðar yngra.
Hún hét Flora Concordia Orelia
(eða Ovelia) Jensen og var fædd í
Hinni konunglegu fæðingarstofn-
un í Kaupmannahöfn 17. 12. 1852.
Hún var fermd árið 1867 og var þá
talin fósturdóttir Hansens klæð-
skerameistara. Móðir Floru var
Inger Mariline Gottfredsen, en
föður hennar er ekki getið í
bókum. Hún var óskilgetin. Hins-
vegar var ættarnafn hennar
(Jensen) nefnt við fermingu. Inger
Mariline var dóttir Hans Christian
Gottfredsen Böstrup verkamanns.
Hún giftist 1866 sænskum beyki
H. C. Páhlson, sem fór til Ameríku
ári síðar og týndist þar. Inger
Mariline vann fyrir dóttur sinni
með ýmiskonar vinnu, en 1884 var
hún orðin hjúkrunarkona við
almenna sjúkrahúsið og þar dó
hún vistmaður árið 1904, og var
jarðsett á kostnað borgarinnar.
Flora Concordia eignaðist dótt-
ur árið 1875 og lýsti hún föður
Hansen sjómann, sem skömmu
áður en barnið fæddist, hafði
drukknað af skipi undan Góðrar-
vonarhöfða. Dóttirin var skírð
Flora Elvira Charlotte og var í
ágústmánuði 1882 ættleidd af
Nielsen vindlagerðarmanni, með
samþykki móðurinnar. En í
október sama ár sendi hún Sigga
litla til Islands, eins og áður segir.
Árið 1882 átti Flora við veikindi
að stríða og var þá til lækninga í
Borgarspítalanum. Hún hafði unn-
ið í Hinum konunglegu dönsku
postulínsverksmiðjum og sýkst af
blýeitrun. Um þetta leyti haföi
hún byrjaði pólitískan feril sinn.
Átti hún í útistöðum við
lögregluna, sennilega með þátt-
töku í politískum útifundum, sem
voru bannaðir, en hafði þó ekki
sætt þungum refsingum.
Björn M. Ólsen adjunkt var í
Kaupmannahöfn árið 1883. Hann
skrifaði í minnisbók sína 23. 8.
1883:
„Um morguninn kemur Flora
Jensen að spyrja um Sigga. Hún er
nokkuð lík drengnum, einkum á
niðurandlitið. Hún er ánægð yfir
að vita að vel fer um drenginn, en
stundum rennur út í fyrir henni“:
(þ.e. hún klökknar, liggur við
gráti).
Flora var sósíalisti, vann sem
blaðamaður, og kom fram sem
ræðuskörungur (folketaler).
Flora Concordia var handtekin
af lögreglunni 10. 12. 1888 og færð
í fangelsið við Nýjatorg. Hún
sýndi mótþróa og skammaði varð-
liðið, og gerði tilraun til að sparka
í eina gæslukonuna. Síðan var
höfðað mál á hendur henni fyrir
brot á ákvæðum hegningarlaga um
árásir á varðmenn og valdstjórn.
Gæslukonan skýrði frá því í
vitnisburði sínum, að Flora hefði
kallað hana þjóf og áþekkum
nöfnum. Hún hefði að vísu verið
nokkuð undir áhrifum áfengis, en
þó ekki drukkin. Atferli hennar
taldi gæslukonan framur stafa af
því að hún væri ekki með öllum
mjalla. Var hún síðan dæmd til
refsingar fyrir þetta atferli, en það
vekur furðu að ekki er á það
minnst í forsendunum hversvegna
hún var færð í fangelsið. Þegar
hún hafði afplánað refsinguna var
hún flutt í Borgarspítalann til
rannsóknar og þaðan í geðveikra-
hælið á St. Jörgensbjærg hjá
Hróarskeldu. Þar var hún þangað
til hún andaðist skyndilega 5. 5.
1910. Var hún jarðsett á kostnað
borgarsjóðs. í bókum skiptaréttar
var sagt, að hún hafi átt tvö börn:
Flora Elvira og Sigurð, sem enginn
vissi hvar væri. í sjúkradagbók
hennar (journal) á geðveikrahæl-
Eftir
Jóhann
Gunnar
Ólafsson
inu er gerð sú grein fyrir henni, að
hún hafi lifað fjölbreyttu lífi, verið
gangastúlka á Borgarspítalanum,
starfað í postulínsverksmiðjunum,
stundað ýmislega vinnu árum
saman og síðast blaðamennsku við
blöð sósíalista. Þá er sagt, að hún
hafi verið frjálshyggjumanneskja,
og haldið fram frjálsum ástum.
Yfirlæknir Borgarspítalans lýsti
svo skaplyndi hennar, að það hafi
verið ofsalegt. Eftir að hún kom í
geðveikrahælið gripu hana mikil
ofsa- og leiðindaköst, og hamaðist
þá gegn öllu og öllum. En hún
stilltist er hún var sett í kalt bað
Sigurður írá Arnarholti
og einangrun. Þó bilaði hún aldrei
í trú sinni á sósíalismann, (sine
forrykte socialistiske
forestillingar bevarer hun
uforandrede, 1891). Þegar frá leið
varð hún rólegri og var góður
starfskraftur á hælinu. Hún vildi
láta fólk halda að hún væri andans
maður, blandaði í tal sitt latínu-
og sænskuglósum, og fékkst við
vísnagerð.
Nánari upplýsingar hefur ekki
tekist að afla um ástæður til þess
að hún var sett í geðveikrahælið
þar. Þó skapofsi hennar væri
mikill, fær maður nú ekki séð, að
hún hafi í fyrstu verið geðveik.
Getur maður naumast varist
þeirri hugsun, að hún hafi verið
sett í hælið af pólitískum
ástæðum. Um þær mundir stjórn-
aði Estrup ráðherra Danmörku
með minnihlutastjórn og beitti
bráðabirgðalögum og harðræði.
Hörðustu andstæðinga sína lét
hann handtaka. Voru margir
hinna fyrstu sósíalista dæmdir í
fimma ára fangelsi eða hraktir til
Ameríku eða hvorttveggja. Öll
fundahöld voru bönnuð og einnig
blaðaútgáfa, og lágu þungar
refsingar við, ef út af var brugðið.
Floru er svo lýst í bókum
lögreglunnar, að hún hafi verið í
meðallagi að hæð og vexti, ljós-
hærð og bláeygð.
Það fer vart milli mála að
Sigurður hefur líkst móður sinni,
bæði að andlitsfalli og skapgerð.
Honum var sagt, hvar hún væri, en
því haldið leyndu fyrir öðrum, og
lét hann í veðri vaka að hún hefði
verið ítölsk dansmær. En konu
sinni sagði hann deili á henni og
dvalarstað.
III
Þær Ingunn, móðir Björns M.
Ólsens, og Björg Margrét, systir
hans tóku miklu ástfóstri við
Sigurð, og má eflaust segja hið
sama um Björn, þó hann væri ætíð
strangur og siðavandur, og vildi
láta hlýða boði sínu og banni.
Árið 1885 giftist Margrét Ólafi
Guðmundssyni lækni og til þeirra
fluttist Ingunn eftir að þau voru
komin að Stórólfshvoli. Þá hætti
Björn heimilishaldi og kom Sig-
urði í fóstur til vinar síns og
bekkjarbróður, séra Valdimars
Briems, á Stóra-Núpi í Gnúpverja-
hreppi í Árnessýslu. Var hann níu
ára gamall þegar hann fór þangað.
Séra Valdimar kenndi honum
undir fermingu og ellefu ára
gamall byrjaði hann að læra
latínu, þó hann léti þá í veðri vaka
að hann vildi ekki læra. En séra
Valdimar sagði í bréfi til Björns
(1928), að erfitt væri að henda
reiður á því, sem hann segði, því að
hversdagslega talaði hann flest í
spaugi, „eða að minnsta kosti í
gamni og alvöru til samans, og
væri ekki alltaf gott að deila í
sundur".
Séra Valdimar fermdi hann vorið
1893. Hann fékk bestu einkunn
sinna fermingarsystkina. Séra
Valdimar lét mikið af gáfum hans
og þroska. Ólafur læknir og
Margrét voru viðstödd ferming-
una, en Björn gat ekki komið því
við. Siggi fór síðan í orlof með
þeim austur að Stórólfshvoli.
Langaði fóstru hans gömlu til að
sjá hann. Hann var nú orðinn
myndarmaður, hár og grannur.
Hann hafði oft fengið að fara í
orlofsferðir að Hvoli. Var hann þá
stundum fluttur austur yfir Þjórsá
og bóndi á Landi reiddi hann
austur að Hvoli. Á þessum ferðum
kynntist hann Rangárþingi, þó
ungur væri, eins og kvæði hans
sýna. Sennilega hefur hann
stundum verið hestasveinn Ólafs
læknis í læknisvitjunum. Hann
varð ungur mikill hestamaður, og
kallaði séra Valdimar hann í
spaugi merakóng.
I sveitinni kynntist hann öllum
sveitastörfum og jafnvel lestaferð-
um í kaupstað, til Eyrarbakka.
Hann fór sjaldan til Reykjavík-
ur á sumrum, en einhverju sinni
sagðist séra Valdimar senda hann
með póstinum eins og hann hafði
komið til íslands.
Vorið 1894 tók Sigurður próf
upp í annan bekk Lærðaskólans,
og sat hann í skólanum þangað til
í nóvember 1898. Var hann þá
kominn í 6. bekk. Lét Björn hann
segja sig úr skóla, vegna þess að
hann hafði brotið reglur skólans
um vínnautn.
Fóstri hans ákvað nú að hann
skyldi leggja fyrir sig lyfjafræði-
nám, og byrjaði hann í febrúar-
mánuði 1899 í Lyfjabúð Reykjavík-
ur. Snemma árs 1902 fór hann til
Hobro á Jótlandi og lauk þar námi
til undirbúningsprófs. í október
1902 innritaðist hann til prófs inn
í Den pharmaceutiske læreanstalt
í Kaupmannahöfn en mætti ekki. í
bréfi dags. 28. 11. 1902 til Þórðar
Sveinssonar segir hann frá
ástæðum til þess að hann tók ekki
prófið að því sinni. En það próf tók
hann í apríl 1903 með 1. einkunn.
Hann stundaði síðan nám í lyfja-
fræðiskólanum um tíma. Skóla-
bróðir hans Mads Nielsen minnist
á hann í endurminningum sínum:
Den gamle apoteker forteller
(Sören Lunds forlag. Arhus 1956);
„Meðal nemendanna var ís-
lendingur, Sigurd Sigurdsson,
besta ljóðskáld Islands, en skrifar
aldrei neitt, hefur Gunnar
Gunnarsson sagt um hann. Hann
var 12 ára skóladrengur, þegar
hann fékk 1. verðlaun í ljóðasam-
keppni, fyrir kvæðið Hrefna — hin
hrafnsvarta — Spaniola, kölluðum
við kvæðið, þegar við í sameiningu
reyndum að þýða nokkur ljóð
hans. Það bar engan ávöxt, og
engan árangur hafði hann af
próflestri sínum. Árrisull var
hann ekki og ef hann á annað borð
kom í skólann var það ekki fyrr en
eftir morgunmat. Væri Knut
Hamsun í borginni var óhætt að
reikna með stöðugri fjarvist hans.
Þegar hann las undir aðstoðar-
mannspróf, hafði hann svo mörgu
að sinna í höfuðstaðnum, að hann
gaf sér ekki tíma til að taka þátt í
undirbúningsnámskeiðum, en
hann stóð sig samt vel. í efnafræð-
inni komst hann ekki yfir nema
lítinn hiuta bókarinnar, en það
sem hann kunni, kunni hann vel,
og ef prófandinn spurði um
eitthvað annað, svaraði hann á
íslensku, sem enginn skildi, og ef
prófandinn hjálpaði vinsamlega til
með svarið, þá var það einmitt
það, sem hann átti við, en gat ekki
komið orðum að. Sigurd Sigurds;
son þýðir, sá sem ber sigur úr
býtum, sagði hann. Sigurvegári
varð hann þó ekki í skólanum, og
hann hætti brátt við námið. Hann
var einfari í nemendahópnum, leit
á sig sem stoltan villifugl í
hænsnabúinu, og lét smáum aug-
um á okkar borgaralega, ágæta
siðgæði. Einu sinni sýndi hann
mér Mjöll Stuckenbergs í fögru
skinnbandi. Þá bók hafði bóksali
hans gefið honum. „Það var
elskulegur bóksali," sagði ég. „Nú,
það var svo sem ekki til að hrífast
af. Hann hélt auðvitað, að hann
ætti að fá borgun fyrir hana.“
Á Islandi gaf hann síðar út
mörg ljóðasöfn, fékk lyfsöluleyfi í
Vestmannaeyjum, og þáttur hans í
stofnun Björgunarfélags Vest-
mannaeyja og dugnaður hans við
kaup á nýtískulegu gufuskipi til
björgunarstarfa, varð til þess að
hann fékk riddarakross Fálka-
orðunnar og tvö þýsk heiðurs-
merki.“
Þó ekki sé þetta nákvæmlega
rétt, gefur það mynd af Sigurði í
skólanum og hvert orð fór af
honum.
Sá hópur, sem Sigurður byrjaði
nám með, hóf það í maí 1903, og
lauk prófi í október/nóvember
1904. En lokapróf tók hann aldrei,
en hann varð með prófi sínu
examen. pharm.
Fóstri hans hætti að styrkja
hann til náms. Vann hann síðan
við lyfjabúðir víða um Danmörku,
en hvarf heim til Íslands árið 1905
og varð starfsmaður í Reykja-
víkurapóteki. Eftir heimkomuna
kynntist Sigurður Önnu Guðrúnu
Pálsdóttur prfests í Gaulverabæ,
fóstur- og systurdóttur Sigurðar
Þórðarsonar sýslumanns í Mýra-
og Borgarfjarðarsýslu. Þau gengu
í hjónaband 29. 9. 1906 og fluttust
um vorið 1907 að Arnarholti í
Stafholtstungum. Varð Sigurður
sýsluskrifari hjá sýslumanni. Árin
í Arnarholti urðu Sigurði lær-
dómsrík. Hann hélt manntalsþing
í umboði sýslumanns um alla
sýsluna frá Hvalfjarðarbotni í
Hraunhrepp á Mýrum. Á þeim
ferðum kynntist hann nýjum
mönnum og nýjum stöðvum. Þá
kom hann fyrst á æskustöðvar
föður síns í Hjörsey. Orti hann um
þær mundir hið ágæta kvæði um
eyna. Þingaði hann fyrst á
Lækjarbugsþingi í Hraunhreppi
27. 5. 1908 og ræður að líkum að
hann hafi þá gert sér ferð í
Hjörsey að þinglokum.
Halldór Gunnlaugsson héraðs-
læknir í Vestmannaeyjum hafði
um þessar mundir byrjað að impra
á því við landlækni, að nauðsyn-
legt væri að setja upp lyfjabúð í
Vestmannaeyjum, sökum anna
hans, einkum á vertíðum.
Sýsluskrifaraembættið var ekki
til frambúðar fyrir Sigurð. Hann
gerði sér ferð til Vestmannaeyja
síðsumars 1912 til þess að ræða við
Halldór lækni, vin sinn frá skóla-
árum þeirra, um stofnun lyfjabúð-
ar, og til þess að kynnast mönnum
og aðstæðum. Halldór læknir
samdi í byrjun desember 1912
yfirlýsingu um það, að hann og
undirritaðir Vestmanneyjingar
teldu æskilegt og jafnvel nauðsyn-
legt, að lyfjabúð yrði sett á stofn í
Eyjum, og mæltu við landlækni
með Sigurði lyfjafræðingi, sem
hefði hug á lyfsöluleyfi þar. Meðal
þeirra, sem undirrituðu yfirlýsing-
una, auk Halldórs, voru sýslu-
nefndarmenn, kaupmenn, hrepp-
stjóri o.fl.
Hannes Hafstein ráðherra gaf
síðan út leyfisbréf 13. 2. 1913 fyrir
Sigurð examen. pharm. til að reka
lyfjabúð í Vestmannaeyjum. Sig-
urður byrjaði nú undirbúning að
flutningi til Vestmannaeyja,
keypti íbúðarhús, sem hann kall-
aði Arnarholt og kom þar upp
aðstöðu á fyrstu hæð fyrir lyfja-