Morgunblaðið - 04.04.1979, Síða 9

friðurí 30 ár
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. APRÍL 1979
41
MORGUNBLAÐIÐ hefur óskað eftir því við Gylfa Þ.
Gíslason, fyrrverandi ráðherra og formann Alþýðu-
flokksins, að hann rifjaði upp reynslu sína að aðdrag-
anda stofnaðildar íslands að Atlantshafsbandalaginu, og
fer frásögn hans hér á eftir. Þar kemur meðal annars
fram að af hálfu íslensku ríkisstjórnarinnar var málið að
vissu marki meðhöndlað sem leyndarmál og upplýsing-
um um það beinlínis haldið frá sumum þáverandi
þingmönnum stjórnarflokka, sem voru Alþýðuflokkur,
Framsóknarflokkur og Sjálfstæðisflokkur. Telur Gylfi
þessa málsmeðferð hafa alið mjög á tortryggni og
ágreiningi innan Alþýðuflokksins, og megi hugsanlega
rekja til hennar klofningu þess flokks árið 1953. Hins
vegar hafi menn dregið lærdóm af mistökum þeim, sem
slík málsmeðferð hafði í för með sér, og hafi Bjarni
Benediktsson, þáverandi utanríkisráðherra, séð til þess
að þeir menn innan lýðræðisflokkanna þriggja, sem
sérstakan áhuga höfðu á utanríkismálum og treysta
mátti til fyllsta trúnaðar, voru látnir fylgjast með
viðræðum um herverndarsamning við Bandaríkin frá
upphafi. Hafi þetta frumkvæði Bjarna Benediktssonar
síðan orðið til þess að allir þingmenn lýðræðisflokkanna
greiddu atkvæði með varnarsamningnum við Bandaríkin
árið 1951.
Ríkisstjórn Stefáns Jóh. Stefánssonar, sem var við völd árið 1949, j>egar ákvörðun var tekin um aðild íslands
að Atlantshafsbandalaginu á ríkisráðsfundi. Frá vinstri, Bjarni Ásgeirsson, Eysteinn Jónsson, Stefán Jóh.
Stefánsson, Sveinn Björnsson, Bjarni Benediktsson, Emil Jónsson og Jóhann Þ. Jósefsson.
Tortryggni og leynd
af hálfu stjórnvalda
Gylfi Þ. Gíslason prófessor f skrifstofu sinni f Háskóla íslands.
una
til Nato-aðildar
Ég hafði setið þrjú ár á Alþingi
þegar aðild að Atlantshafsbanda-
laginu kom til afgreiðslu. Ég kom
á þing árið 1946, 29 ára gamall, og
var þá yngstur þingmanna.
Jafnaðarmaður hafði ég orðið á
skólaárum mínum, en jafnframt
var ég endreginn þjóðernissinni.
Þá þegar var ég mikill andstæð-
ingur byltingarkenninga og
alræðishyggju kommúnistans, og
þeirrar alþjóðahyggju, sem mjög
var í tísku á mínum skólaárum. Ég
kom heim frá námi rétt fyrir stríð.
En eftir að landið var hernumið
1940 skipaði ég mér strax í hóp
þeirra, sem höfðu miklar áhyggjur
af þróun mála hér á landi vegna
dvalar hins fjöt#ienna herliðs. Við
sem þannig hugsuðum, töldum
okkur hafa rökstudda ástæðu til
þess að hvetja þjóðina til þess að
standa vörð um þjóðerni sitt og
menningu í því mikla ölduróti, sem
þá átti sér stað, og um sjálfstæði
sitt, sem þá var ekki nema rúm-
lega tuttugu ára gamalt.
Allir Islendingar höfðu verið
sammála um hlutleysi þjóðarinnar
milli styrjaldanna, en við, ungir og
gamlir úr öllum stjórnmálaflokk-
um veltum mikið fyrir okkur og
höfðum áhyggjur af, hvað myndi
taka við, þegar styrjöldinni lyki,
og hver yrðu þá örlög yngsta og
minnsta sjálfstæða ríkisins í
Evrópu við nýjar og gerbreyttar
kringumstæður. .
Ég kom einmitt inn á Alþingi
þegar Keflavíkursamningurinn
kom til afgreiðslu árið 1946. Áður
en hann var gerður höfðu Banda-
ríkin farið þess á leit að fá hér
leigðar þrjár herstöðvar til 99 ára.
Þessi málaleitun olli mér og mörg-
um ungum mönnum, sem svipað
hugsuðu, miklum áhyggjum. Frá
þessum tilmælum var fallið og
Bandaríkjunum var veitt hér sér-
stök aðstaða með Keflavíkursamn-
inginum. Svo sem kunnugt er
fylgdi allur þingflokkur Sjálf-
stæðisflokksins þessum samningi,
allur þingflokkur Sósíalistaflokks-
ins var honum andvígur, en bæði
Framsóknarflokkur og Alþýðu-
flokkur skiptust í afstöðu sinni til
hans. Ég var í hópi þeirra, sem
voru samningnum andvígir.
Ástæðan var ekki sú, að ég hefði
ekki fyllstu samúð með málstað
Bandaríkjanna og lýðræðisríkj-
anna yfirleitt í heimsmálum.
Ástæðan var sú, að ég var uggandi
um framtíð sjálfstæðis smáríkis
eins og Islands í nýjum heimi, sem
enginn vissi í raun og veru hvernig
mundi verða. Ég hallaðist þá að
þeim skoðunum, sem þá nutu
mikils fylgis í Vestur-Evrópu, ekki
síst meðal jafnaðarmanna, að
Evrópuríki skyldu verða „þriðja
aflið", — nokkurs konar jafn-
vægisafl milli risaveldanna,
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna.
En aðalástæðan fyrir andstöðu
okkar, sem greiddum atkvæði gegn
Keflarvíkursamningnum, var
samt sú, að við töldum þar ekki
gengið nógu tryggilega frá ýmsum
réttindum Islendinga.
Á þessum árum voru umræður
hér um utanríkismál mjög heitar
og hatrammar. í einum hópnum
voru þeir sem aðhylltust sjónar-
mið Sovétríkjanna og alheims-
kommúnistmans í alþjóðarmálum
og beittu sér gegn öllum tengslum
við Bandaríkin og önnur vestræn
ríki. Þá voru þeir, sem töldu svo
mikið í húfi fyrir frelsishugsjón-
ina í heiminum, og þá um leið fyrir
frelsi og sjálfstæði Islands, að þeir
töldu ísland hiklaust og mér liggur
við að segja skilyrðislaust eiga að
tengjast varnarkerfi Vesturlanda.
í þriðja lagi voru svo þeir, sem
voru eindregið fylgjandi málstað
lýðræðisríkja og varnarsamstarfi
þeirra, en töldu Islendinga verða
að gæta sín vandlega í þessum
efnum vegna algerrar sérstöðu
sinnar, og þá fyrst og fremst
þeirrar staðreyndar, að þeir hefðu
engar landvarnir og gætu aldrei
komið upp slíkum landvörnum,
sem nægðu til að tryggja sjálf-
stæði og öryggi landsins. í þeim
hópi, sem aðhylltist þessar skoð-
anir, var ég. Þar voru líka menn
eins og Pálmi Hannesson, Sigur-
björn Einarsson, Klemenz
Tryggvason og Jónas Haralz.
Á þessum árum gætti mjög lítils
umburðarlyndis í umræðum um
stjórnmál, ekki síst utanríkismál.
Látum það vera. Ég tók ekki
harðar deilur nærri mér á þeim
árum frekar en síðar á ævinni.
Hitt var verra, að við vorum
augljóslega tortryggðir af valdhöf-
um. Það átti að minnsta kosti við
um okkur Hannibal Valdimarsson,
sem höfðum verið andstæðingar
Keflavíkursamningsins í þing-
flokki Alþýðuflokksins. Ef til vill
er þarna að finna upphaf þess
sundurlyndis milli Hannibals og
þáverandi forystu Alþýðuflokks-
ins, sem síðar leiddi til þess að
hann klauf flokkinn. En hvað sem
því líður er það víst, að við, sem
vorum andstæðir þáverandi utan-
ríkisstefnu eða að minnsta kosti
mjög tortryggnir á hana, vorum
ekki hafðir með í ráðum um eitt
eða neitt er að henni laut, og
gátum aldrei verið vissir um að við
værum ekki leyndir einhverju, sem
máli skipti.
Þannig var ástandið varðandi
þessi mál þegar stofnun Atlants-
hafsbandalagsins komst á dag-
skrá. Það mál var rætt mjög
ýtarlega í allri Vestur-Evrópu.
Hér á landi var það hins vegar
lítið rætt og það litla sem var sagt
og skrifað lengi vel, var á lágu
stigi stjórnmálaumræðu.
í öllum löndum Vestur-Evrópu
voru skoðanir skiptar um stofnun
Atlantshafsbandalagsins, ekki
hvað síst innan jafnaðarmanna-
flokkanna, og út frá mörgum
sjónarmiðum. Þegar umræðan
loks hófst hér, var engu líkara en
að aðeins væri um tvö sjónarmið
að ræða: Fylgi við vestrænt lýð-
ræði eða fylgi við alheims-
kommúnistmann. Við vorum
margir sem ekki vildum sætta
okkur við slíka málsmeðferð og
vildum huga sérstaklega að stöðu
og rétti íslands í þessu sambandi.
Var þar enn um sama hópinn að
ræða og ég nefndi áðan.
Þegar tillagan um aðildina að
Atlantshafsbandalaginu kom til
afgreiðslu á Alþingi, fluttum við
Hannibal Valdimarsson viðauka-
tillögu við hana um, að sú sérstaða
íslands yrði viðurkennd sem
samningsatriði, að það gæti aldrei
sagt öðrum þjóðum stríð á hendur
né háð styrjöld, þar eð þjóðin væri
vopnlaus og ætlaði sér ekki að
hervæðast, og ennfremur að Kefla-
víkursamningurinn yrði endur-
skoðaður, þannig að reksturinn
yrði í höndum Islendinga, en þær
þjóðir sem völlinn notuðu, greiddu
kostnaðinn við rekstur hans.
Við Hannibal lýstum því yfir, að
yrði þessi tillaga samþykkt,
myndum við greiða atkvæði með
aðildinni. Yrði hún aftur á hinn
bóginn felld myndum við greiða
atkvæði gegn aðaltillögunni. Það
gerði einnig Páll Zóphoníasson, en
Hermann Jónasson og Skúli Guð-
mundsson sátu hjá.
Nú, þrjátíu árum síðar, mun
mörgum eflaust finnast það
undarlegt að þingmönnum
lýðræðisflokkanna á Alþingi skuli
ekki hafa tekist að ná samstöðu
um aðildina að Atlantshafsbanda-
laginu. Segja má, að andstaða
okkar Hannibals, sem þá vorum
nýkomnir á þing, hafi ekki verið
talin sérlega mikilvæg, en Fram-
sóknarflokkurinn, næststærsti
flokkur þjóðarinnar, var einnig
klofinn í málinu og formaður hans,
Hermann Jónasson, í hópi þeirra,
sem ekki töldu rétt að málinu
staðið. Sannleikurinn var sá, að
það var bókstaflega engin tilraun
gerð til þess að setja okkur
Hannibal inn í alla málavexti og
eyða þeirri tortryggni okkar, sem
við af reynslu undanfarinna ára
töldum okkur hafa fyllstu ástæðu
til. Ég tel að undirbúningurinn að
inngöngunni í Atlantshafsbanda-
lagið og meðferð þess máls á
Alþingi séu dæmi um mjög alvar-
leg mistök af hálfu stjórnvalda í
örlagaríku máli. Málflutningur
allur hafði verið heiftúðugur og
óskynsamlegur og lýðræðissinnuð-
um öflum í landinu sýnd óþörf
tortryggni.
Margir lærðu smám saman mik-
ið af þessu. Ég fyrir mitt leyti sá
smám saman, eftir að Keflavíkur-
samningurinn hafði verið gerður,
að ýmiss ótti, sem var eðlilegur
fyrst eftir styrjöldina, reyndist
ástæðulaus. Sömuleiðis varð ljóst,
eftir að Atlantshafsbandalagið tók
til starfa, að það var í eðli sínu
hreint varnarbandalag, samtímis
því sem starf þess bar árangur, og
miklu víðtækari samstaða varð um
það en horfur voru á meðan það
var í undirbúningi.
En einn af helstu valdamönnum
landsins á þessum árum dró einnig
mikilvægar og örlagaríkar álykt-
anir af þeim atburðum, sem ég hef
sagt frá. Það var Bjarni
Benediktsson, þáverandi útan-
ríkisráðherra. Hann gerði sér
ljóst, að það hefði ekki verið rétt
stefna að einangra sum lýðræðis-
öfl í utanríkis- og öryggismálum
jafn gersamlega og átt hafði sér
stað. Það er alkunna, að eftir að
Kóreustríðið braust út árið 1951,
taldi Atlantshafsbandalagið sér
nauðsyn á stórkostlega auknum
vígbúnaði og þar á meðal nokkurri
aðstöðu á íslandi. Hans G.
Andersen sendiherra var þá sér-
fræðingur í utanríkisráðuneytinu.
Við vorum skólabræður og góðir
vinir. Hann kom til mín og sagðist
hafa um það fyrirmæli frá Bjarna
Benediktssyni að láta mig,
Hannibal og þá aðra í Alþýðu-
flokknum, sem við teldum hafa
sérstakan áhuga á utanríkismál-
um og treysta mætti til fyllsta
trúnaðar, fylgjast nákvæmlega
með þeim viðræðum, sem voru að
hefjast við Bandaríkin og Atlants-
hafsbandalagið um hugsanlegan
herverndarsamning við Island.
Með okkur Hermanni Jónassyni
var á þessum árum mjög náið
samband og vissi ég, að hann
fylgdist náið með öllum málavöxt-
um. Niðurstaðan varð sú, að við.
sem verið höfðum uggandi í sam-
bandi við aðildina að Atlantshafs-
bandalaginu sannfærðumst allir
um nauðsyn þess að gera her-
verndarsamninginn 1951. Hann
var því samþykktur á Alþingi með
öllum atkvæðum þingmanna Sjálf-
stæðisflokks, Framsóknarflokks
og Alþýðuflokks. Þingmenn
Sósíalistaflokksins vöru einir á
móti.
- ÁR.