Morgunblaðið - 04.04.1979, Qupperneq 17

friðurí 30 ár
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. APRIL 1979
49
þeirra. Þó er aö því gætandi, aö hlut-
leysisyfirlýsingin frá 1918 var aldrei
numin úr gildi. Stjórnmálaflokkarnir
lýstu yfir því, að stefnan frá 1941 væri
tímabundin stríðsráðstöfun, og að á
friðartímum yrði hlutleysið hafið til vegs
á nýjan leik.
5. Hlutleysi
áný?
Menn sáu fyrir sér í hillingum, hvernig
nýr og betri heimur risi upp úr ösku hins
gamla. Sigurvegararnir smíðuðu sér al-
þjóðlegt öryggiskerfi er færði þjóðunum
ævarandi frið. Ljónin og lömbin léku sér
þar saman. Hömlum kreppunnar yrði létt
af milliríkjaviðskiptum, og þjóðirnar
kæmu á verkaskiptingu sín á milli.
íslensk utanríkisverzlun hefði greiðan
aðgang að mörkuðum, og velmegun
stríðsáranna yrði til frambúðar. Engin
tormerki voru á því, að þjóðin gæti náð
öllum markmiðum sínum í utanríkismál-
um innan ramma ævarandi hlutleysis.
Eftir því sem leið á stríðið hurfu þessar
hillingar. Sundurþykki ágerðist með
Vesturveldunum og Ráðstjórnarríkjun-
um, og þótt vopnaviðskiptum lyki sumar-
ið 1945, var ekki friðvænlegt um að litast
í Evrópu. Allt var í óvissu um endurreisn
álfunnar, og útlit var fyrir, að atvinnulíf
hennar yrði lamað um ófyrirsjáanlega
framtíð. Á fjórða áratugnum höfðu
landstjórnendur reynt að halda sem
lengst í þá von, að ísland stæði sem fyrr
utan við valdabaráttu stórveldanna.
Forsendur hlutleysisstefnunnar voru
augljóslega ótryggari en áður, en samt
vonuðu menn, að hún dygði þjóðinni til að
komast óskaddaðri frá enn einu Evrópu-
stríði. í stríðslok voru íslendingar reynsl-
unni ríkari. Nú var það vitað, að Island
var einn mikilvægasti staður jarðar frá
hernaðarlegu sjónarmiði. Þær hættur,
sem framsýnir menn sáu í flugtækni
fjórða áratugarins, höfðu nú margfaldazt.
Einangrun landsins var endanlega rofin,
og stríðið sannaði, að völt var gæfa
þeirra, sem byggðu öryggi sitt á víddum
hafsins. Nú gat enginn dregið í efa þau
varnaðarorð, sem Þjóðviljinn, málgagn
Sósíalistaflokksins, hafði birt þjóðinni
fyrir hernámið 1940: Gildi hlutleysisins
„er nákvæmlega jafnmikið og hinar
hervæddu stórþjóðir vilja^vera láta, —
hvorki meira né minna". Þetta leiddi
huga ýmissa áhrifamanna að flugvöllun-
um, sem Bandamenn höfðu lagt á íslandi.
Auðsætt var, að þessi mannvirki stæðu
eftir óvarin, ef Vesturveldin kölluðu
herinn brott frá landinu. Hér bættist þá
við enn ein brotalömin á öryggi landsins:
Óvarðir flugvellir hlutu að bjóða hætt-
unni af hinni nýju hernaðartækni heim.
Með einum flugleiðangri til Keflavíkur
eða Reykjavíkur gat yfirgangssamt stór-
veldi tekið landið kverkatökum. Ef ráða
mátti af nýlegri reynslu smáríkjanna,
kunni stórveldið að beita fyrir sig inn-
lendum mönnum til að auðvelda sér sjálfa
landtökuna. Hlutverk þessarar „fimmtu
herdeildar" yrði að hrifsa til sín flug-
vellina í þann mund, er innrásarleiðangur
nálgaðist landið. Það var einkum í þessu
samhengi, sem íslenzkum og erlendum
ráðamönnum stóð stuggur af Sósíalista-
flokknum. Af málflutningi sósíalista
drógu menn þá ályktun, að flokkurinn eða
einstakir flokksmenn væru reiðubúnir að
búa hér í haginn fyrir herskara „verka-
lýðsríkisins".
6. Hlutleysi
hafnað
Sú heimsmynd, sem blasti við lýðræðis-
flokkunum sumarið 1945, gaf þeim litla
von um að endurvekja mætti hlutleysis-
stefnuna í bráð. Hlutleysið hafði reynzt
gagnslaust til að ráða fram úr úrlausnar-
efnum svipuðum þeim og nú voru að
koma aftur í sjónmál. Þjóðstjórnin hafði
reynt þetta, en hún lenti í ófæru. Stjórnin
hafði sveigt frá hlutleysinu, og henni
hafði lánazt að bjarga öryggis- og við-
skiptahagsmunum þjóðarinnar úr bráð-
um háska. Þetta var lærdómurinn, sem
í síðari heimsstyrjöldinni skiptu brezku herstöðvarnar á íslandi sköpum í
átökunum um Atlantshaf. Myndin sýnir þann einstæða atburð, er þýzkur
kafbátur, U-570, gaíst upp fyrir Hudson sprengiflugvél frá 269 flugsveitinni
brezku, sem hafði bækistöðvar sínar í Kaldaðarnesi. Kafbátsmenn veifa
spariskyrtu skipherra síns til merkis um uppgjöfina, 27. ágúst 1941. Herskip dró
kafbátinn til Hvalf jarðar og það, sem eftir var stríðsins, sigldi hann undir brezku
flaggi.
— „Siðmenningin og villimennskan tókust þá [1941] á uppi í landsteinum
íslands. En þótt orrustugnýrinn glymdi í eyrum sósíalista og ummerkin bæri
fyrir augu þeirra, var viðkvaeðið hið sama og nú: dvöl hersins í landinu er andstæð
íslenzkum hagsmunum“.
Heimsókn Winstons S. Churchills til Reykjavíkur 16. ágúst 1941. Hermann
Jónasson forsætisráðherra Þjóðstjórnarinnar kveður Churchill á hafnarbakkan-
um. Hermann átti farsælt samstarf við Breta á þeim árum, er þeir stóðu einir
gegn ofurvaldi Hitlers.
forystusveit lýðræðisflokkanna dró af
reynslu styrjaldaráranna. Sú skoðun fékk
aukinn byr í þessum flokkum, að breyttist
heimsástandið ekki til batnaðar, bæri að
halda áfram á svipaðri braut og valin var
með herverndarsamningnum 1941. Ráða-
menn í flokkunum þremur voru efnislega
sammála um, að í utanríkismálum ætti
að stefna að eftirfarandi markmið-
um:
Að tryggja og stækka þann markað,
sem Islendingar höfðu aflað sér með
samvinnunni við Breta og Bandaríkja-
menn;
að vernda innra og ytra öryggi ríkisins
gegn veldi Stalíns, þ.e. Ráðstjórnarríkj-
unum og heimshreyfingu
kommúnismans.
En eitt var aö velja stefnu, annað að
framkvæma hana. Leiðir lýðræðisflokk-
anna höfðu skilið í innanlandsmálum, og
fullur fjandskapur var með foringjum
tveggja stærstu flokkanna. Sjálfstæðis-
flokkur og Alþýðuflokkur höfðu myndað
Nýsköpunarstjórn með sósíalistum 1944,
en Framsóknarflokkurinn var í stjórnar-
andstöðu. Ólafur Thors, forsætisráð-
herra, vildi fyrir engan mun st.vggja
sósíalista, því að hann taldi samstarfið
við þá nauðsynlegt til að endurnýj'a
atvinnutækin í landinu. Af þessum sökum
frestaði hann því að taka framtíðarstefnu
í utanríkismálum og hélt sér við her-
verndarsamninginn.
En haustið 1945 tóku Bandaríkjamenn
öryggismálin úr höndum Ólafs með því að
biðja um leigu herstöðva á íslandi til
langs tíma. Tillagan var með öllu óað-
gengileg fyrir lýðræðisflokkana, en
Bandaríkjamenn óðu í villu og ríghéldu í
óraunhæfar óskir. Sósíalistar og banda-
menn þeirra fengu þannig tækifæri til að
leika einleik á strengi þjóðernishyggjunn-
ar. Keflavíkursamningurinn var afleið-
ingin af þessum mistökum Bandaríkja-
stjórnar. Varnarsamstarfi íslendinga við
Vesturveldin var slitið í bráð: Raunsæið
laut hér í lægra haldi fyrir þjóðernistil-
finningum. En hlutleysið í sinni uppruna-
legu mynd átti sér ekki viðreisnar von. í
ársbyrjun 1947 mynduðu lýðræðis-
flokkarnir stjórn, sem var einhuga um að
halda nánum tengslum við Vesturveldin í
stjórnmálum og viðskiptum.
7. Túnabil
óvissu
Þær heimildir, sem nú liggja fyrir um
tímabilið frá 1947, sýna, að ríkisstjórn
Stefáns Jóhanns Stefánssonar hóf göngu
sína ráðin í að endurnýja ekki varnar-
samstarfið við Vesturveldin á friðartím-
um. Stjórnin ætlaði að fara eftir almenn-
ingsálitinu í þessu efni, og hún taldi, að
Keflavíkursamningurinn væri nokkur
trygging fyrir öryggi landsins og utan-
ríkisverzlun, þótt gallaður væri.
Árin 1948—49 mörkuðu ný tímamót í
íslenzkum utanríkismálum. Við getum
skipt þessum árum í tvö þróunarskeið:
Tímabil óvissu, er hófst með valdatöku
kommúnista í Tékkóslóvakíu í febrúar
1948, og tímabil ákvarðana eftir flutn-
ingabann Ráðstjórnarríkjanna á
Berlín í júní 1948, en því skeiði lauk með
inngöngu íslands í Atlantshafsbandalag-
ið í marz 1949. Baksviðið er kalda stríðið;
klofningur heimsins í tvær fylkingar, er
römbuðu á barmi nýrrar styrjaldar.
Frá ársbyrjun 1948 gerðust íslenzkir
ráðamenn áhyggjufullir vegna varnar-
leysis landsins. Það kom nú fram, sem
menn höfðu séð fyrir í stríðslok: Á
ólgutímum stóð íslenzka ríkið máttvana
andspænis nýrri hernaðartækni, sem
gerði landið sérstaklega eftirsóknarvert í
styrjöld. Hættan á skyndiárás tók á sig
áþreifanlegri mynd, er óþekktar flugvélar
sáust sveima yfir Keflavíkurflugvelli og
sovézkur síldarfloti gerði sig heimakom-
inn við landið. Þá fór tortryggni í garð
sósíalista vaxandi, eftir að kommúnistar í
Austur-Evrópu frömdu valdarán í skjóli
Rauða hersins. Islenzkir ráðamenn gátu
ekki lengur leitt það hjá sér, að ekkert
ríki var skuldbundið til að koma landinu
til bjargar, ef í harðbakkann sló. Milli-
lendingar bandarískra herflugvéla gáfu
mönnum að vísu vonir um, að liðsstyrkur
kynni að verða til varnar á Keflavíkur-
flugvelli, en allt var þetta þó tilviljunum
háð, þegar grannt var skoðað. Ótíðindin
frá Austur-Evrópu og stríðsblikur yfir
Berlín knúðu ríkisstjórn íslands til að
leita að afdráttarlausri tryggingu fyrir
öryggi landsins.
I stefnu ríkisstjórnarinnar örlaði einn-
ig á alþjóðahyggjunni, sem miklu hafði
ráðið um samstarfið við Vesturveldin á
styrjaldarárunum. Ráðherrarnir ein-
blíndu ekki á öryggi íslands í þrengstu
merkingu. Héðan var útsýni til umheims-
ins. Stjórnin taldi, að lýðræðisskipulag-
inu stafaði nú svipuð hætta af
kommúnismanum og nazismanum áður.
Islenzkir landstjórnendur og þorri
almennings gerði sér grein fyrir eðli
Sjá nœstu
Sjðu j^