Morgunblaðið - 04.04.1979, Side 15

friðurí 30 ár
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. APRÍL 1979
47
Hver er aðdragandinn að þátttöku íslands í Atlantshafsbandalag-
inu? Þessi spurning olli mér nokkrum heilabrotum, er ég byrjaði að
festa þetta erindi á blað. Ég átti þann kost að segja, að aðdragandinn
næði frá árinu 1948, en þá tóku nokkur vestræn ríki að ræða stofnun
sameiginlegs varnarbandalags. Ég sá fram á, að þessi upphafspunkt-
ur gat sparað mér nokkrar vinnustundir og hlíft ykkur við að sitja
undir langri tölu. En þegar ég hugsaði málið betur, varð mér ljóst, að
ég gat ekki komizt svo auðveldlega frá efninu. Þeir straumar, em
báru ísland inn í NATO, áttu sér mun lengra þróunarskeið en sjálf
hugmyndin um bandalagsstofnunina. Löngu áður en grjóthríðin
buldi á Alþingishúsinu í marz 1949, höfðu þessir straumar hrakið
ísland af þeirri leið, sem lagt var út á með hlutleysisyfirlýsingunni
1918. Af þessu má ráða, að ég er þeirrar skoðunar, að aðdragandi
NATO-aðildar sé samofin fráhvarfinu frá hlutleysi. Þetta fráhvarf
varð einkum á tímum síðari heimsstyrjaldarinnar, en helztu orsakir
þess má rekja aftur á f jórða áratuginn öndverðan. Ég lít því á sögu
fyrstu áranna eftir stríðið sem nokkurs konar eftirmála við
meginefnið, þ.e. styrjaldarsöguna. Hún hlýtur því að verða
þungamiðjan í þessu erindi mínu.
saman úr tveimur þáttum: raunsæi og
þjóðernishyggju. í utanríkisstefnunni var
jafnvægi með þessum þáttum.
2. Hlutleysi
íkreppu
Á fjórða áratugi aldarinnar hófst í
Evrópu mikið umbyltingarskeið, sem
hafði örlagarík áhrif á stöðu íslands í
alþjóðastjórnmálum. Allt lagðist nú á eitt
við að grafa undan þeim stoðum, sem
öryggi íslands hafði hvílt á um áraraðir.
Heimskreppan þrengdi að útflutnings-
mörkuðum íslendinga í Súðurlöndum, og
mikilvæg viðskiptasambönd þeirra við
Breta trufluðust. Hitler brauzt til valda í
Þýzkalandi, og lýðræðisskipulagið í álf-
unni átti víða í vök að verjast. Til þess að
vega upp á móti markaðstapinu í Suð-
1. Forsendur
hlutleysis
Lítum næst á elztu vörðu utan-
ríkisstefnunnar, hlutleysis-
yfirlýsinguna frá 1918. Sú
skoðun er nú býsna útbreidd,
að á fullveldisárinu hafi ís-
lendingar verið í rómantískri vímu, sem
svipti þá raunsýni í utanríkismálum.
Þessi skoðun á þó við engin rök að
styðjast. Samtímaheimildir sýna, að
Islendingar trúðu ekki á hlutleysisyfir-
lýsingar sem allsherjar hjálpræði í
öryggismálum. Reynsla tveggja styrjalda
(Napóleons-stríðanna og fyrri heims-
styrjaldarinnar) hafði hins vegar kennt
þeim, að hlutleysið tryggði bezt öryggi
Islands. Þetta viðhorf mótaðist einkum af
samskiptum íslendinga við stórveldið,
sem drottnaði á hafinu umhverfis landið.
Menn trúðu því, að Bretaveldi hefði bæði
mátt og vilja til að verja ísland fyrir
ágangi meginlandsstórvelda. Hernaðar-
öryggi Islands gat því aðeins verið hætt,
að Bretum fyndust þeir knúnir til að
beita okkur valdi. Þetta var sú hugsun,
sem íslendingar 19. aldar höfðu tamið sér
í öryggismálum og landstjórnendur 20.
aldar tóku í arf. Hermann Jónasson reit:
Það er auðsætt mál og hefir alltaf
verið augljóst, að við Islendingar
höfum um aldir lifað undir óbeinni
vernd brezka flotans, en þótt þessu
hafi verið þannig háttað, hefir þessi
aðstaða ekki skert sjálfstæði okkar að
neinu leyti.
En til þess að við gætum lifað þannig,
var eitt alveg ófrávíkjanleg nauðsyn:
Við máttum ekki láta neina þjóð ná
hér þeim yfirráðum, sem gátu orðið
þessum nágrannanum hættuleg ...
mátti jafnan ganga út frá því sem
sennilegu, að Stóra-Bretland teldi sér
það svo hættulegt, að það neyddist til
að gera gagnráðstafanir sér til
öryggis.1’
Hlutleysisyfirlýsinguna frá 1918 ber að
skoða í þessu ljósi. Orðið „ævarandi" var
villandi að því marki, að yfirlýsingin var
ÞÓR WHITEHEAD:
Raunsæi
og
þjóðernishyggja
Aðdragandinn að inngöngu íslands í NATO
Atlantshafsflug ítalska flug-
hersins í júlí 1933 („hópflug
ítala“)
Flugsveit Italo Balbos marskálks kemur
yfir vesturbæinn í Reykjavík að loknu
1500 km flugi frá Norður-írlandi. —
„Menn sáu að Atlantshafsflug crlendra
þjóða var fyrirboði þess. að einangrun
landsins væri senn að ljúka“.
landi. Ríkisstjörnin vaknaði nú upp við
þann ónotalega veruleika að frá bæki-_
stöðvum á Islandi mátti fara með eldi og
usla yfir samgönguleiðir Atlantshafsins.
Flugtæknin var komin á það stig, að
landið var orðið eftirsóknarvert í augum
þýzkra valdamanna. Þýzka hættan steðj-
aði að Islandi, eins og öðrum Evrópulönd-
um. Bretar gátu ekki reist hér öruggar
skorður við ágangi Þjóðverja, þar sem
máttur þeirra í viðskiptum og hernaði
hafði minnkað. Þegar brezka áhrifavaldið
þvarr, tóku veilurnar í sjálfri undirstöðu
íslenzka ríkisins að segja óþyrmilega til
sín. Ráðamenn óttuðust ofbeldi nazism-
ans, en ríkið hafði hvorki yfir að ráða
lögregluliði til að berja niður óburðug-
ustu valdaránstilraunir né landvarnarliði
til að stugga burtu minnstu innrásar-
sveit. Islendingar áttu afkomu sína undir
verzluninni við útlönd, og á þessu sviði
stóð erlendum veldum opin leið til að ná
hér ítökum. Svo föstu taki höfðu Þjóð-
verjar nú náð á utanríkisverzluninni, að
þeir skirrðust ekki við að heimta, að
íslenzkir fjölmiðlar sýndu þeim hlýðni og
undirgefni.
Þjóðstjórn lýðræðisflokkanna fann, að
öryggi landsins var ógnað innan frá og
utan að. En stjórnin veigraði sér við að
skýra þjóðinni frá því, að hlutleysið væri
orðið ótryggt athvarf á þessum hættutím-
um.
Ein ástæðan til þagnar stjórnvalda var
sú, að flokkamir þrír vildu ei ganga gegn
ströngustu boðorðum þjóðernishyggjunn-
ar. Kommúnistaflokkurinn og arftaki
hans Sósíalistaflokkurinn voru frjálsari
af þessum borgaralegu lögmálum. Þeir
gátu því boðað þjóðinni þau sannindi, að
hinar raunhæfu forsendur hlutleysisins
væru óðum að bresta. Öryggi landsins
yrði að styrkja með því að leita eftir
hernaðarlegri tryggingu frá andstæðing-
um þýzkrar landvinningastefnu, þ.e. frá
Bandaríkjunum, Bretlandi og Ráð-
stjórnarríkjunum. Þá kröfðust marxistar
þess, að innra öryggi landsins yrði betur
gætt gegn vélræði innlendra og erlendra
nazista.
Stefnan, sem kommúnistar vísuðu
þjóðinni á andspænis þýzku hættunni,
fyrir griðasáttmála Hitlers og Stalíns, á
margt skylt við þá stefnu, sem lýðræðis-
flokkarnir framkvæmdu síðar vegna ótta
við yfirdrottnunarstefnu Ráðstjórnar-
ríkjanna. Þetta herðir á einu meginatr-
iðinu í erindi mínu: Raunhæfir kostir í
öryggismálum voru fáir, eftir að ríkis-
krílið íslenzka hafði sogazt inn í hringiðu
hvorki talin algild lausn né var hún
miðuð við óvissa framtíð. Hún var
umfram allt viðleitni til að styrkja í bráð
og lengd öryggi Islands gagnvart sjóveldi
Breta. Lausnin var miðuð við öryggismál-
in, eins og þau horfðu við anno 1918 og
eins og þau höfðu komið mönnum fyrir
sjónir í þrjár aldir þar á undan. íslend-
ingar tefldu ekki öryggi sínu í tvísýnu
með því að lýsa yfir hlutleysi. Þeir tóku
mið af legu landsins, stöðu þess á
áhrifasvæði brezka þingræðisríkisins,
valdahlutföllum stórveldanna í álfunni og
hernaðartækni samtímans. Að þessu leyti
var hlutleysið raunsæisstefna,
Realpolitik, er samræmdist öryggis- og
viðskiptahagsmunum þjóðarinnar. En
hlutleysið átti sér einnig djúpar rætur í
almennri hugmyndafræði þjóðarinnar.
Yfirlýsingin frá 1918 var þannig samgró-
in þeirri hugsjón þjóðernisstefnunnar, að
íslendingar byggju að sínu, óháðir öllum
erlendum ríkjum. Það má því til sanns
vegar færa, að hlutleysið hafi verið undið
ur-Evrópu, juku íslendingar vöruskipti
sín við einræðisríki nazismans. íslenzkir
stjórnmálamenn töldu vöruskiptin óhag-
stæð, og þegar fram í sótti, fundu þeir, að
sjálfstæði Islands stafaði hætta af því að
eiga mikið undir náð einræðisríkis. En
kreppan svarf að atvinnuvegunum, og
fiskinn varð að selja þeim sem kaupa
vildu. Þegar hallaði á fjórða áratuginn,
læddist sá grunur að landstjórnendum, að
flugtæknin væri að kotlvarpa fyrri hug-
myndum þeirra um öryggi landsins fyrir
yfirgangi meginlandsvelda. Menn sáu, að
Atlantshafsflug erlendra þjóða var fyrir-
borði þess, að einangrun landsins væri
senn að ljúka.
Á sama tíma og ýmis teikn voru á lofti
um breytta hernaðarstöðu landsins, tók
Hitler að seilast eftir forræðinu í Evrópu.
Islenzkum stjórnvöldum þótti í fyrstu
sem landinu stæði lítil ógn af Hitler, en á
árunum 1938—39 tók viðhorf þeirra að
breytast. I marz 1939 föluðust Þjóðverjar
árangurslaust eftir flugaðstöðu hér á
alþjóðastjórnmálanna. Ef raunsæið átti
að ráða einhverju um utanríkisstefnuna,
varð landið fyrr eða síðar að gera upp á
milli stórveldanna. Kommúnistaflokkur-
inn og arftaki hans voru reiðubúnir til
slíks uppgjörs 1938, en lýðræðisflokkarnir
voru knúnir til þess af kringumstæðun-
um, eins og ég mun rekja hér á eftir. Það
er hins vegar söguleg kaldhæðni, að þegár
til þessa uppgjörs dró, hafði alþjóða-
hyggja Sósíalistaflokksins, sem samsvar-
aði utanríkisstefnu Ráðstjórnarríkjanna,
hrint honum inn á blindgötu þrengstu
þjóðernishyggju í öryggismálum íslands.
Þaðan forðuðu sósíalistar sér eftir að
Hitler braut grið á Stalín en þangað
hlupu þeir aftur, þegar vinátta Ráð-