Morgunblaðið - 04.04.1979, Side 18

friðurí 30 ár
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. APRÍL 1979
50
stalínismans á sama hátt og íslendingar
höfðu skilið nazismann réttum skilningi.
Meiri hluti þjóðarinnar lagði að jöfnu
Auschwitz-kerfið og Gulag-kerfið; hið
fyrra var að velli lagt, en hið síðara var í
framsókn vestur á bóginn. Engar líkur
voru á því, að þeirri sókn linnti, meðan
viðstaðan var ekki meiri en raun bar
vitni, svo mjög hafði stríðið raskað
valdahlutföllunum í álfunni Ráðstjómar-
ríkjunum í vil. Lýðræðisflokkamir íslenzku
vildu, að Island legði sitt af mörkum til
að rétta valdahlutföllin og hefta frekari
útbreiðslu stalínismans í Evrópu. Hér
rakst aftur á alþjóðahyggja lýðræðis-
sinna og marxista. Sósíalistaflokkurinn
fagnáði hinni nýju skipan í Aust-
ur-Evrópulöndum, og enga ósk átti
flokkurinn heitari en þá, að hún kæmist á
um álfuna alla. í kalda stríðinu tók
flokkurinn eindregna afstöðu með Ráð-
stjórnarríkjunum gegn Vesturveldunum.
Á því skeiði sem íslenzkt ríkisvald
kenndi vanmáttar síns, tóku annmark-
arnir á hagkerfinu einnig að segja til sín.
íslendingar guldu nú stríðsins: Markaðs-
tregða og gjaldeyrisþurrð kreppíu að. I
stríðslok höfðu áhrifamenn í lýðræðis-
flokkunum gert sér það ljóst, að til slíkra
erfiðleika hlyti að draga, ef Vesturveldin
hættu skyndilega að greiða fyrir utan-
ríkisversluninni. Því hafði verið rætt um
að fylgja fordæmi Þjóðstjórnarinnar og
tengja saman markaðsmál og öryggismál
í nýjum herverndarsamningi við Vestur-
veldin. Á árunum 1945—46 hafði þetta
orðið að engu með bandarísku herstöðva-
tillögunni, og síðan hafði verið hljótt um
þær ráðagerðir. Nú hafði hins vegar allt
snúizt til verri vegar í utanríkisviðskipt-
unum, og það var mönnum frekari hvatn-
ing til að smíða nýjar brýr til nágranna-
veldanna. Saga stríðsáranna var að
endurtaka sig: Islendingar leituðust við
að bæta úr veilum ríkisvalds síns hag-
kerfis með samstarfi við Vesturveldin.
í Vestur-Evrópu voru þjóðirnar óðum
að nálgast hver aðra í efnahags- og
hermálum, og þangað horfðu íslenzkir
ráöamenn. Lýðræðisflokkarnir lýstu nú
umbúðalaust yfir því, að í öryggismálum
bæri að stefna að samstarfi við Vestur-
veldin. Þessar yfirlýsingar fundu nú
hljómgrunn hjá almenningi, og sannast
þar enn sú kenning, að bóndinn í Kreml
hafi verið áhrifamesta sameiningartákn
Vesturlanda.
8. Tímabil
ákvarðana
Vandamálin í íslenzkum utanríkismál-
um höfðu beðið úrlausnar frá stríðslok-
um, en nú var tími ákvarðana loks
runninn upp. Sumarið 1948 bundust
íslendingar samtökum við allar helztu
viðskiptaþjóðir sínar á grundvelli Mar-
shall-áætlunarinnar. Vestur-Evrópa og
Bandaríkin runnu þar með saman í eina
viðskiptaheild. Á skömmum tíma var
Vestur-Evrópa reist úr rústum, og íbúar
Vesturlanda nutu ríkulegri lífskjara en
mannkynssagan kann frá að greina.
íslendingum var opnuð leið út úr efna-
hagsþrengingum, en öryggismál þeirra
voru enn í deiglunni, eins og annarra
Vestur-Evrópuþjóða. Ekki gat þó liðið á
löngu, þar til þær þjóðir, sem sameinazt
höfðu um Marshall-áætlunina, reyndu að
slá skjaldborg um efnahagslega endur-
reisn sína og lífshætti.
Viðræður hófust um stofnun Atlants-
hafsbandalags, og í janúar 1949 var
Islendingum boðin aðild. Ríkisstjórn
íslands eygði hér ákjósanlega leið út úr
óvissunni. En nokkur skilyrði hlaut
stjórnin þó að setja væntanlegum banda-
mönnum sínum. Þar var efst á blaði sú
krafa, að hér á landi dveldist ekki
erlendur her á friðartímum. í kosningun-
um 1946 höfðu lýðræðisflokkarnir gefið
kjósendum slíkt heit, og við það vildu þeir
standa. En hvað var þá orðið um þær
fyrirætlanir, sem uppi voru í þessum
flokkum um hervernd árið 1945? Heim-
ildirnar sýna, að þessar fyrirætlanir ultu
um koll í umrótinu 1945—46. í huga
ráðamanna var Atlantshafsbandalagið
einmitt til þess fallið að gera landvarnir
óþarfar á friðartímum. Það lá ljóst fyrir
frá upphafi, að Island myndi ekki ganga í
bandalagið, ef í sáttmála þess fælist
ákvæði um landvarnarskyldu. Nokkur bið
varð á því, að ríkisstjórnin fengi sáttmál-
ann í hendur, og á meðan dróst það á
langinn að taka ákvörðun í málinu. í
marzmánuöi var sannreynt, að Atlants-
hafssáttmálinn bryti hvergi í bága við
skilyrði ríkisstjórnarinnar.
Hér lýkur þeim aðdraganda, sem mér
var ætlað að lýsa.
íslendingar gerðust ein af stofnþjóðum
NATO, þjóðin hafði endanlega horfið frá
hlutleysi. íslendingar höfðu aðlagað hug-
myndafræði sína að veruleikanum til að
forða henni frá því dapurlega hlutskipti
að tortíma sjálfri sér. Þeir ætluðu að
deila örlögum sínum með þeim þjóðum, er
byggðu á sama arfinum í stjórnarfari,
lífsháttum og menningu. Nýtt jafnvægi
hafði komizt á milli raunsæis og þjóð-
ernishyggju'l íslenzkri utanríkisstefnu.
Tilvísanir í heimildir
11 Hermann Jónasson, „Leiðin til örygg-
í|“, Tíminn, 31. ágúst 1945.
„Hin brezka vernd“, (forystugrein),
ftóðviljinn, 15. maí 1940.
„Þjóðviljinn og stórveldapólitík
|ívrópu“, Þjóöviljinn, 28. marz 1940.
„Barátta allra gegn öllum", (forystu-
grein), Þjóöviljinn, 11. apríl 1940.
)ansinn í Torgau.
— Það voru fagnaðarfundir þegar herir Ráðstjórnarríkjanna og Bandaríkjanna
mættust suður af Berlín vorið 1945. Hér stíga rússneskar valkyrjur dans við
bandaríska hermenn og í baksýn blasa við myndir af þjóðarleiðtogunum Stalín og
Roosevelt. — Áður en sundurþykki ágerðist með stórveldunum sáu menn „fyrir
sér í hillingum, hvernig nýr og betri heimur risi upp úr ösku hins gamla...
Ljónin og lömbin léku sér þar saman“.
í Washington
fyrir réttum 30
árum:
Bjarni Benediktsson ut-
anríkisráðherra undir-
ritar Atlantshafssátt-
málann fyrir hönd ís-
lands. Thor Thors
sendiherra stendur
Bjarna tii vinstri hand-
ar. — íslendingar „ætl-
uðu að deila örlögum
sfnum með þeim þjóð-
um, er byggðu á sama
arfinum í stjórnarfari,
lífsháttum og menn-
ingu. Nýtt jafnvægi
hafði komizt á milli
raunsæis og þjóðernis-
hyggju í íslenzkri utan-
ríkisstefnu“.
„...það erum ekki við, sem höfum breytzt, heldur veröldin í
kringum okkur, og við verðum að haga okkur samkvœmt því”.
(Hermann Jónasson um herverndarsamninginn 1941, Alþingistíðindi, A-D, 1941.)