Morgunblaðið - 04.04.1979, Qupperneq 16

friðurí 30 ár
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. APRIL 1979
48
stjórnarríkjanna og Vesturveldanna
kólnaði.
Þetta var útúrdúr, en hann var
nauðsynlegur til að halda yfirsýn yfir
átökin um utanríkisstefnuna.
r
3. Island
hernumið
Þegar síðari heimsstyrjöldin hófst, blöstu
við eftirfarandi viðfangsefni í íslenzkum
utanríkismálum:
Að stækka markaðinn fyrir íslenzkar
afurðir erlendis, þ.e. að brjótast út úr
kreppunni;
að styrkja innra og ytra öryggi ríkisins
gegn þýzku hættunni.
að afla þjóðinni nægra aðfanga.
Það kom fljótt á daginn, að Island varð
að sveigja frá fyllstu hlutleysisreglum
til að greiða fyrir hagsmunum utanríkis-
verziunarinnar. Eins og í Napóleonsstyrj-
öldunum og fyrri heimsstyrjöldinni,
féllust íslendingar á að hlýða brezku
hafnbanni, en Bretar ívilnuðu þeim á
móti með viðskiptafyrirgreiðslu. Upp frá
því vænkaðist nokkuð hagur útflutnings-
verzlunarinnar, en í öryggismálum brá til
hins verra, og aðdrættir voru tregir.
I apríl 1940 réðust Þjóðverjar á Noreg
og Danmörku, og ísland komst í meiri
hættu en nokkru sinni fyrr í styrjöldinni.
Bretar óskuðu eftir því, að Islendingar
gerðust bandamenn þeirra og léðu þeim
herstöðvar, en Þjóðstjórnin hafnaði þessari
málaleitun, að svo komnu máli. Hver er
skýringin á því, að stjórnin þá ekki
brezka vernd, þegar hættan af innrás
Þjóðverja vofði yfir?
Hér er það fyrst til að taka, að stjórnin
var sannfærð um, að brezki flotinn legði
ofurkapp á að verja Island eftir ófarirnar
í Noregi. Ráðherrarinir vildu í lengstu lög
forða landinu frá því að véra hersetið af
styrjaldarþjóð. Þeir höfðu ennfremur
vitneskju um, að Bretar mundu taka það
með valdi, sem þeir næðu ekki með
samningum. Eins og málum var háttað,
gat Þjóðstjórnin því haldið sig við
hlutleysið í þeirri vissu, að Bretar væru
komnir í viðbragðsstöðu og yrðu því
væntanlega fyrri til að stíga hér á land en
Þjóðverjar. En þar með er ekki sagt, að
ráðherrarnir hafi ætlað að láta skeika að
sköpuðu tii lengdar. Stjórnin hafði þegar
ráðið það með sér, að betra væri að víkja
frá hlutleysi en að landið félli í hendur
Þjóðverjum. Þeir höfðu einnig komizt að
þeirri niðurstöðu, að það væri æskilegra
að leita eftir hervernd Bandaríkjamanna
en að þiggja vörn Breta. Þetta var stórt
'skref frá yfirlýsingunni um ævarandi
hlutleysi. Málið var á döfinni í maí 1940
og svo virðist sem stjórnin hafi verið að
leita lags til að taka það upp við
Bandaríkjastjórn. Ef einhver merki væru
þess, að þjóðverjar ætluðu að veita
landinu aðgöngu, var stjórnin ráðin í því
að kasta hlutleysinu umsvifalaust og
kalla Breta til hjálpar.
Við getum nú hugsað til þess með stolti,
að ríkisstjórn Islands ætlaði ekki að
beygja sig, þótt ægilegasta herveldi
heims legði hramminn yfir landið. Til að
taka slíka ákvörðun þurfti kjark og reisn,
en umfram allt skilning á eðli stríðsins.
Við munum víkja að þessu atriði síðar.
4. Sveigt frá
hlutleysi
Hernám Breta 10. maí 1940 leysti
Þjóðstjórnina undan þeirri þraut að biðja
um hervernd Bandaríkjanna. En hin nýja
skipan, hernámið, krafðist annars og
meira af íslenzkum stjórnvöldum en
þeirrar óbeinu varnar, sem brezki flotinn
hafði séð landinu fyrir. Bretar fóru fram
á náið samstarf við Islendinga í varnar-
málum og hétu þeim í staðinn viðskipta-
fríðindum. Þjóðstjórnin átti einskis
annars úrkosta’en að ganga til þessa
samstarfs við Breta. Hinar raunhæfu
forsendur hlutleysisstefnunnar voru
brostnar, og með því að framfylgja þeirri
stefnu áfram, hlaut hún að ganga gegn
lífshagsmunum þjóðarinnar. Ef Islend-.
ingar ætluðu að verjast þýzku hættunni,
brjótast út úr markaðskreppu og verða
sér úti um aðdrætti, urðu þeir að taka
höndum saman við Breta.
Einar Olgeirsson. Á árunum 1938 — 39
varaði Einar og ílokkur hans þjóðina
eindregið við því að treysta á hefðbundið
hlutleysi sem vörn gegn yfirgangssemi
nazista. — „Stefnan, sem kommúnistar
visuðu þjóðinni á andspænis þýzku
hættunni, fyrir griðasáttmála Ilitlers og
Stalíns, á margt skylt við þá stefnu, sem
lýðræðisflokkarnir framkvæmdu sfðar
vegna ótta við yfirdrottnunarstefnu
Ráðstjórnarríkjanna“.
Og nú er til að taka þar sem frá var
horfið um skilning manna á styrjaldar-
átökunum. Allt frá upphafi hernámsins
varð Þjóðstjórnin að sæta skefjalausri
gagnrýni og landráðabrigslum -frá
stjórnarandstöðunni, Sósíalistaflokknum.
Sósíalistar lýstu yfir því, að Bretaveldi
væri „svarinn óvinur" íslenzku þjóðarinn-
ar. Það gætu „aðeins beinir landráða-
menn haldið því fram, að íslandi stafi
ekki fyrst og fremst hættan á missi
sjálfstajðis síns frá brezku yfirráðastefn-
unni“. í málgögnum sósíalista var þeim
Churchill og Jónasi frá Hriflu lýst sem
mun hættulegri persónum en Adolf
Hitler. Slíkur mannjöfnuður var liður í
„þjóðfrelsisbaráttu" sósíalista á þeim
árum sem Hitler og Stalín deildu með sér
meginlandi Evrópu. Sósíalistar héldu því
mjög á lofti eins og nú, að herinn í
landinu væri ekki hingað kominn til að
verja hagsmuni íslendinga, heldur hags-
muni heimsvaldasinna. Þessari kenningu
var haldið hvað fastast að þjóðinni sama
vorið og brezku herstöðvarnar á íslandi
gerðu gæfumuninn í þeirri tvísýnu
orrahríð, sem háð var um yfirráðin á
Atlantshafi. Siðmenningin og
villimennskan tókust þá á uppi í land-
steinum Islands. En þótt orrustugnýrinn
glymdi í eyrum sósíalista og ummerkin
bæri fyrir augu þeirra, var viðkvæðið hið
sama og nú: Dvöl hersins í landinu er
andstæð íslenzkum hagsmunum.
Leiðtogar lýðræðisflokkanna voru ann-
arrar skoðunar. Vitaskuld voru þeir ekki
slíkir einfeldningar að ætla, að brezki
herinn væri hingað kominn vegna sér-
stakrar umhyggju fyrir íslendingum. En
þeir trúðu því staðfastlega og réttilega,
að hagsmunir Bandamanna og íslendinga
væru samofnir. Þar skildi milli lýðræðis-
flokkanna og sósíalista. Hinlr fyrrnefndu-
töldu einsýnt, að tækist Hitler og Stalín
að hrinda lýðræðinu í Evrópu ofan í
gröfina, hlyti íslenzka lýðræðisskipulagið
að fara sömu leiðina. Sigur einræðisafl-
anna táknaði í þeirra huga endalok
fullveldisins. Islenzk þjóðernisstefna var
þeim alhugamál, en þeir vissu, að
hugsjónir hennar gátu aldrei rætzt í gröf
vestræns lýðræðis. Með þessi sannindi að
leiðarljósi tók Þjóðstjórnin í reyndinni
afstöðu með Churchill gegn Hitler. Við
getum nefnt þessa afstöðu þeirra
„alþjóðahyggju lýðræðissinna" til að-
greiningar frá alþjóðahyggju marxista,
sem hafnaði nazismanum og borgaralegu
lýðræði, en lagðist í raun á sveif með
Hitler.
Samvinna Þjóðstjórnarinnar og Breta
var í senn árekstrarlítil og ábatasöm
fyrir ísland. Opnun brezka markaðarins
leysti þjóðina úr viðjum kreppu og bjó
henni þau góðu lífskjör, sem hún hefur
notið síðan. í öryggismálum var sam-
starfið engan veginn jafnárangursríkt.
Bretar stóðu einir gegn ofurvaldi Þjóð-
verja, og þeir reyndust ekki hafa þrótt til
Stefán Jóh. Stefánsson, forgöngumaður
raunsæisstefnu f íslenzkum utanríkis-
málum. Stefán fór með utanríkismálin í
bjóðstjórninni og hann var forsætisráð-
herra í stjórn lýðræðisflokkanna, er
ísland gekk f Atlantshafsbandalagið.
Ólafur Thors atvinnumálaráðherra
Þjóðstjórnarinnar, forsætis- og utanrík-
isráðherra Nýsköpunarstjórnarinnar.
— „.. .haustið 1945 tóku Bandaríkja-
menn öryggismálin úr höndum Ólafs
með því að biðja um leigu herstöðva á
íslandi til langs tíma“. (Myndina tók
Ól.K.Magn á Hjalteyri 1948).
í ágúst 1939 gerðu Hitler og Stalín með
sér griðarsáttmála og skiptu með sér
löndum í Evrópu. Myndin er tekin við
undirritun sáttmálans. Sitjandi: Rihben-
trop utanrfkisráðherra Þýzkalands, að
baki honum félagi Stalin glaður f
bragði. Griðasáttmálinn markaði upp-
hafið að nýrri heimsstyrjöld og megin-
land Evrópu var að mestu brotið undir
veldi Hitlers og Stalfns.
Eysteinn Jónsson fór með viðskiptamál í
Þjóðstjórninni og 1949 var hann
menntamálaráðherra í rfkisstjórn Stef-
áns Jóh. Stefánssonar. Eysteinn var
einarður málsvari vestrænnar samvinnu
og hann var fulltrúi framsóknarmanna í
ráðherranefndinni, sem undirbjó inn-
gönguna f Atlantshafsbandalagið. í
ársbyrjun 1946 lagði Framsóknarflokk-
urinn það tii, fyrstur fslenzkra stjórn-
málaflokka, að Islendingar héldu áfram
samstarfi við Vesturveldin í öryggismál-
um.
að bægja burtu þýzku hættunni. Að-
drættir frá Bretlandi voru einnig ófull-
nægjandi að mati íslendinga.
Vorið 1941 hófu Þjóðverjar stórsókn á
Atlantshafi, og þar kom, að hernaðar- og
efnahagsöryggi íslands hékk á bláþræði.
Svo þunglega veitti Bretum, að Roosevelt
Bandaríkjaforseti sá sig nauðbeygðan til
að skerast í leikinn. En til þess þurfti
forsetinn haldbæra átyllu, og hún fékkst
helzt með því að koma upp bandarískri
útvarðarstöð á Norður-Atlantshafi.
Þannig atvikaðist það í stuttu máli, að
Bandaríkin buðu íslendingum hervernd í
júní 1941.
Þjóðstjórnin stóð nú frammi fyrir
örlagaríkri ákvörðun. Hlutleysið var enn í
orði, þrátt fyrir náið samstarf stjórnar-
innar við Breta. Tæki stjórnin hervernd-
arboði Roosevelts, gat engum dulizt, að
landið hefði að fullu sagt skilið við
hlutleysi í ófriðinum. Eins og fyrri
daginn hlutu dauðar hlutleysisreglur að
víkja fyrir lífshagsmunum þjóðarinnar.
Samningar tókust við Bandaríkjamenn
og Breta, og Þjóðstjórnin náði fram
fyllstu kröfum sínum í öryggis- og
efnahagsmálum.
Herverndarsamningurinn var einnig
vitnisburður um, að íslénzkir ráðamenn
voru vakandi fyrir öryggi lapdsins í
viðtækustu merkingu. Þeir vildu gera allt,
sem í þeirra valdi stóð, til að greiða götu
Bandaríkjamanna til íhlutunar á
Atlantshafi. Þjóðstjórnin var vaxin
stærsta stjórnmálahlutverkinu, sem
íslandi hlotnaðist í stríðinu. íslendingar
höfðu lagt fram sinn skerf í þeirri
baráttu, sem lýðræðið og siðmenningin
háðu fyrir tilveru sinni.
Herverndarsamningurinn brúaði bilið
milli orða og athafna í íslenzkum utan-
ríkismálum. Allt frá hernámsdeginum
1940 hafði raunsæið ráðið ferðinni í
samskiptum Þjóðstjórnarinnar við Breta.
En þótt frávikið frá hlutleysinu leyndi
sér ekki, hélt stjórnin því að almenningi,
að stefnan frá 1918 væri óbreytt. Ráð-
herrarnir vissu, að með samstarfinu við
Breta voru þeir að verja hugsjónir
þjóðernishyggjunnar frá grandi..En sá
hugmyndaheimur sjálfstæðisbaráttunn-
ar, sem þeir og almenningur lifðu og
hrærðust í, gerði ekki ráð fyrir því, að
Islendingar gætu deilt örlögum sínum
með erlendri þjóð. Það jafnvægi, sem ríkt
hafði í utanríkisstefnunni milli raunsæis
og fornrar þjóðernishyggju, hafði rask-
azt. En í "stað þess að leitast við við að
aðlaga þjóðernishyggjuna breyttum við-
horfum, freistuðu stjórnmálamennirnir
þess að breiða yfir raunsæisstefnu sína.
Vísitala þjóðernistilfinninga var færð
niður með svipuðum brellum og vísitala
framfærslukostnaðar.
Eftir gerð herverndarsamningsins dró
úr tvískinnungi stjórnvalda, og allir
stjórnmálaflokkarnir tóku opinberlega
afstöðu með Bandamönnum og hervernd