Morgunblaðið - 07.04.1979, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. APRÍL 1979
DR. Jóhannes Nordal
flutti athyglisvert
erindi um skilyrði iðn-
þróunar á ársþingi
Félags ísl. iðnrekenda á
föstudag í síðustu viku.
Erindi þetta fer hér á
eftir í heild:
Þegar formaður Félags
íslenzkra iðnrekenda bauð mér að
flytja hér stutt erindi, gaf henn
mér frjálsar hendur um efnisval,
en benti þó um leið á ýmis mál,
sem ofarlega hafa verið á baugi að
undanförnu, svo sem vaxta- og
gengismál, sem menn hefðu
tvímaelalaust áhuga á. Eg hef þó
tekið þann kostin að fjalla ekki að
þessu sinni um þau margvíslegu
efnahagsvandamál, sem nú er við
að glíma, en flest þeirra eru tengd
verðbólguþróuninni í meira eða
minna mæli, heldur kosið í þess
stað að ræða nokkuð vítt og breitt
um þróun iðnaðar hér á landi og
stefnumótun í málefnum hans nú
og í framtíðinni.
Á þróun íslenzks iðnaðar síðast-
liðin tíu ár eru bæði bjartar og
dökkar hliðar, svo sem vænta má á
Dr.
Jóhannes
Nordal:
öðrum og djúptækari ástæðum.
Með þessar spurningar í huga ætla
ég að reyna að ræða hér nokkur
sjónarmið, sem virðast skipta máli
yarðandi iðnþróun næstu ára. Mun
ég þá fyrst fjalla um nokkur atriði
varðandi vandamál iðnþróunar í
umheiminum, en koma síðan að
stöðu iðnaðarins í íslenzkum
þjóðarbúskap.
Iðnþróun í
nágrannaríkjum
Það hefur vafalaust ekki farið
framhjá neinum, sem hér er
staddur, hvílíkar breytingar hafa
orðið á afkomu og þróun iðnaðar-
ins í nágrannaríkjum okkar, t.d. á
Norðurlöndum, einkum á síðustu
fimm árum. Þótt aðstæður í
þessum löndum séu um margt
ólíkar þeim, sem íslenzkur iðnaður
á við að búa, er einnig um margar
hliðstæður að ræða, svo að lær-
dómsríkt getur verið að íhuga ekki
einungis orsakir þeirra vanda-
mála, sem nágrannaþjóðir okkar
eiga við að etja í þessum efnum,
heldur einnig viðbrögð þeirra, en
þau hafa ekki ætíð virzt vera hin
skynsamlegustu frá iðnþróunar-
sjónarmiði.
Erfiðleikar, sem nú einkenna
margar. Langt uppgangsskeið allt
frá stríðslokum hafði leitt til
óhóflegrar bjartsýni á getu hag-
kerfisins til þess að aðlaga sig
breyttum aðstæðum, en tryggja
um leið síbatnandi lífskjör. Kröfur
velferðarríkisins á hendur at-
vinnurekstrinum voru því sívax-
andi, en um leið virtist
skilningurinn á skilyrðum
heilbrigðrar og þróttmikillar at-
vinnustarfsemi fara minnkandi.
Þess vegna voru menn óviðbúnari
erfiðleikunum en þeir hefðu átt að
vera, því að verulegu leyti er um
sams konar aðlögunarvandamál að
ræða og áður hefur verið leyst með
góðum árangri. En hverjar voru þá
orsakir erfiðleikanna og hvernig á
við þeim að bregðast? Hér eru að
sjálfsögðu mörg öfl að verki, og
mun ég aðeins ræða um þrjú
atriði, sem mér virðast miklu máli
skipta.
Mismunandi íram-
leiðslukostnaður
Er þá fyrst að nefna þær miklu
breytingar, sem átt hafa sér stað
að undanförnu, á framleiðslu-
kostnaðarhlutföllum milli landa,
sameiginlegt, að þeir valda örum
breytingum á ytri skilyrðum og
samkeppnisaðstöðu iðnaðar, hvar
sem er í heiminum. Það hlýtur því
að vera meginatriðið í heilbrigðri
iðnaðar- og atvinnustefnu að við-
halda aðlögunarhæfni fram-
leiðslustarfseminnar, forðast að
beita stuðningsráðstöfunum til
þess að fresta óhjákvæmilegum
samdrætti iðnaðargreina, sem
ekki eru lífvænlegar, umfram það,
sem nauðsynlegt er til þess að
minnka félagslega röskun, en beita
kröftunum í stað þess að uppbygg-
ingu og eflingu þess iðnaðar, sem
skilyrði hefur til vaxtar og við-
gangs á hverjum tíma. Slík stefna
krefst að sjálfsögðu raunsæs mats
á framtíðarhorfum einstakra
greina en um leið skilnings á því,
hve dýrt það getur reynzt að fresta
nauðsynlegri aðlögun með stuðn-
ingsaðgerðum, sem ekki geta falið
í sér neina varanlega lausn. Eru
glögg merki þess, að Svíar og
Norðmenn, sem lengst hafa gengið
af Norðurlandaþjóðunum í beinum
stuðningi við einstök fyrirtæki og
iðngreinar, eru nú farnir að átta
sig á nauðsyn stefnubreytingar í
átt til sveigjanlegri atvinnustefnu.
Af öllu þessu megum við Islend-
ingar ýmsan lærdóm draga, þótt
Kerfisbundið átak
tímabili, sem einkennzt hefur af
óvenjulega miklum sveiflum í
efnahagsstarfsemi og verðlags-
málum. Sé litið á þetta tímabil í
heild, hefur vöxtur iðnaðarfram-
leiðslu verið heldur hraðari en
þjóðarframleiðslunnar í heild, og
er þá átt við iðnað, eins og nú er
venjulegast að skilgreina hann,
þ.e.a.s. án álvinnslu, fiskvinnslu og
vinnslu sláturhúsa. Var fram-
leiðsluaukningin í iðnaði sérstak-
lega hagstæð á árunum 1969 til
1973, en þá nam hann nálægt 9% á
ári með meðaltali. Síðan hefur
verulega dregið úr vaxtahraða
iðnaðarins, og hefur framleiðslu-
aukningin verið innan við 3% að
meðaltali síðustu fimm árin. Að
nokkru má vafalaust skýra þetta
af áhrifum efnahagserfiðleikanna
á árunum 1974 og 1975, en einnig
hefur mikill uppgangur sjávarút-
vegsins síðustu þrjú árin átt þátt í
þessari þróun, eins og síðar mun
að vikið.
Þróun heildarframleiðslu segir
þó ekki alla sögu um árangur
iðnaðarins á þessu tímabili, því
samtímis hefur honum bæði tekizt
að standast aukna erlenda sam-
keppni vegna lækkunar verndar-
tolla og byggja upp umtalsverða
og vaxandi útflutningsstarfsemi.
Til þess að þetta gæti tekizt, hefur
verið gert mikið átak til aukinnar
framleiðni, þótt enn vanti víða
verulega á, að framleiðni sam-
bærilegs iðnaðar í nágranna-
löndunum sé náð. Jafnframt hafa
íslenzkar iðnaðarvörur verið bætt-
ar verulega að gæðum og útliti, en
sá mikli ávinningur, sem í því felst
fyrir íslenzka neytendur, kemur
áreiðanlega ekki nema að sáralitlu
leyti til skila í hagskýrslum. Að
öllu þessu athuguðu eru því fram-
leiðslutölurnar verulegt vanmat á
þeim árangri, sem raunverulega
hefur náðzt á þessu tímabili. Utan
við þessar tölur er auk þess haldið
þeirri uppbyggingu orkufreks
iðnaðar, sem átt hefur stað undan-
farin áratug, en að honum með-
töldum er franleiðsluaukning
iðnaðarins að sjálfsögðu mun
meiri, og þá sérstaklega á sviði
útflutningsframleiðslu, þar sem
hlutdeild iðnaðarins nálgast nú
fjórðung heildarverðmætis.
Þótt þróun íslenzks iðnaðar
undanfarin áratug, sem ég hef nú
stuttlega rakið, sé í meginatriðum
jákvæð og beri vitni um
aðlögunarhæfni og framtak, gefur
hún heldur ekki tilefni til óhóf-
legrar bjartsýni um framhaldið að
öllum aðstæðum óbreyttum. Sér-
til
þess
að
afnema
mis-
munun
milli
sjávar-
útvegs
og iðn-
aðar
staklega gefur hin hæga þróun
iðnaðarframleiðslunnar síðustu
tvö árin, sem þó hafa einkennzt af
mikilli innlendri eftirspurn, tilefni
til þess að íhuga, hvort um sé að
ræða tímabundinn vanda, eða
hvort iðnaðinn vanti vaxtamegn af
svo mikið af iðnaði nágrannaþjóða
okkar, virðast a.m.k. fljótt á litið
eiga rætur að rekja til síðustu
hagsveiflu, sem einkenndist
annars vegar á mikilli spennu og
eftirspurn á árunum 1972 og 1973,
en endaði með snöggum sam-
drætti, sem skilið hefur eftir sig
atvinnuleysi og margvísleg vanda-
mál, sem enn hefur ekki verið
ráðin bót á. Á þessu samdráttar-
tímabili lentu margar framleiðslu-
greinar í alvarlegum vandamálum,
sem stjórnvöld reyndu víða að
ráða bót á með margvíslegum
stuðningsaðgerðum í trausti þess,
að aðeins væri um að ræða stutt-
tímavanda, sem hverfa mundi eins
og dögg fyrir sólu strax og skriður
kæmi að nýju á efnahagsstarfsemi
í heiminum. Margt bendir nú til
þess, að þessi stefna hafi gert
meira illt en gott, jafnvel frá
almennu hagstjórnarsjónarmiði.
Með því að dulbúa atvinnuleysi í
formi rekstrarstyrkja var engum
fjárhagslegum byrðum létt af
skattgreiðendum. Hins vegar
drógu þessar aðgerðir úr
hvatningu til heilbrigðs rekstrar,
og vel rekin og ágóðavænleg fyrir-
tæki hlutu ekki þá uppörvun, sem
þau þurftu til að blása lífi í
efnahagsstarfsemina.
Alvarlegra er þó hitt, að mönn-
um hefur smám saman orðið ljós-
ara, að erfiðleikar margra iðn-
greina á síðustu árum, eiga ekki
nema að litlu leyti rætur að rekja
til almenns efnahagssamdráttar,
og þær munu þvi ekki ná fullum
bata á ný, jafnvel þótt viðunandi
eftirspurnar- og atvinnustigi yrði
náð í heiminum. Þvert á móti er
hér að verulegu leyti um að ræða
djúpstæðari vandamál, sem ekki
verða leyst nema með skipulags-
breytingum og flutningi vinnuafls
og annarra framleiðsluþátta milli
greina. Nú er það að sjálfsögðu
eðli hins tæknivædda markaðs-
þjóðfélags, sem við lifum í, að
sífellt eru að eiga sér stað
breytingar á samkeppnisaðstöðu
milli einstakra framleiðslugreina,
sumar dragast saman vegna
þverrandi markaða eða óhag-
stæðra kostnaðarhlutfalla, en aðr-
ar vaxa upp og dafna í þeirra stað.
Hagkerfi, sem ekki geta aðlagað
sig breyttum aðstæðum með
þessum hætti, hljóta að dragast
aftur úr í framleiðni og lífs-
kjörum.
Ástæðurnar fyrir því, að svo
margar iðnaðarþjóðir hafa lent í
vandamálum af þessum sökum á
allra síðustu árum eru áreiðanlega
en þær eiga að miklu leyti rót sína
að rekja til iðnvæðingar fleiri og
fleiri þjóða, þar sem vinnuafl er
mjög ódýrt eða önnur hagstæð
skilyrði til iðnaðar fyrir hendi.
Hinar nýju iðnvæddu þjóðir
sækja, svo sem eðlilegt er, sérstak-
lega inn í greinar, þar sem tækni
er auðlærð, en vinnuaflskostnaður
er mikilvægur þáttur framleiðslu-
kostnaðar. Er iðnvæðing Aust-
ur-Asíuþjóða gott dæmi um þetta.
Eftir því sem iðnaði þessara þjóða
vex fiskur um hrygg verða ýmsar
grónar iðngreinar hinna gömlu
iðnaðarþjóða að láta undan síga
fyrir sívaxandi samkeppni, en
metin geta þær eingangu jafnað
með því að efla nýjar greinar
iðnaðar, þar sem þær ennþá hafa
yfirburði í tækni og framleiðni.
I annan stað koma svo áhrif
hinnar öru tækniþróunar, en gagn-
stætt því, sem margir hafa haldið,
eru áhrif tæknibreytinga á fram-
leiðsluhætti jafnvel enn örari nú
en þær hafa áður verið, og veldur
tölvutæknin þar vafalaust lang-
mestu um, þótt margt annað komi
til. Ný tækni hefur að ýmsu leyti
svipuð áhrif á iðnþróunina og
breytingar í samkeppnisaðstöðu
milli þjóða. Hún skapar nýjar
vörur og nýjar framleiðslugreinar,
sem taka markaði frá þeim, sem
fyrir eru, eða ryðja þeim jafnvel úr
vegi, heilar verksmiðjur verða
úreltar, starfsfólk þarf að flytja á
milli greina og þjálfa til nýrra
starfa. Þannig krefst hún sífelldr-
ar aðlögunar iðnaðarins að nýjum
rekstrarskilyrðum.
í þriðja lagi vil ég svo nefna þá
miklu röskun, sem orðið hefur í
framleiðslukostnaði vegna hækk-
unar á verði ýmissa hráefna, en
þar eru olíuverðshækkanirnar
lang mikilvægastar. Með marg-
földun á verði olíu, sem er ódýrust
í flutningi af öllum orkugjöfum,
hefur þýðing annarra og staðbund-
inna orkugjafa orðið miklu mikil-
vægari en áður fyrir samkeppnis-
aðstöðu á milli landa og land-
svæða. Sumum skapar þetta ný
eða stórbætt iðnaðartækifæri, en
aðrar þjóðir verða vafalaust að
flytja eða jafnvel leggja niður
heilar framleiðslugreinar.
A ðlögunarhæíni
atvinnugreina
Allir eiga þessir þrír þættir, sem
ég hef nú gert grein fyrir, það
aðstæður hér á landi séu vissulega
á margan hátt ólíkar, jafnvel
miðað við hin Norðurlöndin. Sem
betur fer höfum við ekki, eins og
svo margir aðrir, gripið til beinna
stuðningsaðgerða við einstakar
iðnaðargreinar, enda hefur aðlög-
unarhæfni íslenzkra fyrirtækja að
breyttum aðstæðum reynzt vera
meiri en flestir höfðu búizt við. Á
hinn bóginn er mikilvægt að gera
sér grein fyrir því, að þær breyt-
ingar í samkeppnisaðstöðu, sem
fríverzlun innan Evrópu hefur
valdið, er ekki nema einn þáttur-
inn í því síbreytilega ytra um-
hverfi, sem íslenzk fyrirtæki eiga
við að búa og þurfa að aðlaga sig
að með margvísleguir nætti. Það
verður því að vera meginmarkmið
íslenzkrar iðnaðarstefnu að veita
iðnaðinum skilyrði og hvatningu
til þess bæði að efla framleiðslu-
getu sína og breyta henni með
tilliti til síbreytilegra ytri að-
stæðna. Um þetta efni mætti fara
mörgum orðum, en ég ætla aðeins
að drepa á þrjú atriði.
Batnandi samkeppnis-
aðstaða orkufreks
iðnaðar
í fyrsta lagi er augljós nauðsyn
þess að auka stórlega tækni- og
ráðgjafarþjónustu við iðnfyrir-
tæki, en reynsla síðustu ára hefur
ótvírætt sýnt, að fé, sem varið er
til slíkra hluta, getur borið ríku-
legan ávöxt. Sama máli gegnir um
aðstoð við vöruþróun og markaðs-
starfsemi erlendis, en í þeim efn-
um höfum við þegar öðlazt
reynslu, sem öruggt virðist á að
byggja.
I öðru lagi verðum við að fylgj-
ast vel með því, hvernig líklegt sé,
að samkeppnisaðstaða einstakra
framleiðslugreina hér á landi
muni þróast í framtíðinni. Við
verðum með reynslu annarra
Norðurlanda í huga að forðast að
setja traust okkar um of á fram-
leiðslugreinar, sem krefjast mikils
og tiltölulega ódýrs vinnuafls, þar
sem búast má við, að þær muni
eiga erfitt uppdráttar í framtíð-
inni í samkeppni við ódýrt vinnu-
afl nýiðnvæddra ríkja.
í þriðja lagi verðum við að meta
að nýju áhrif hækkandi orkuverðs
á samkeppnisaðstöðu íslenzks iðn-
aðar og tækifærin, sem hækkandi
orkuverð gefur okkur til frekari
iðnþróunar. Margt bendir nú til