Morgunblaðið - 07.04.1979, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. APRÍL 1979
Þröstur Ólafsson:
Eitt af því merkilegasta sem
gerðist í allri þeirri ringulreið sem
myndaðist í kringum efnahags-
málafrumvarp forsætisráðherra
var birting stefnuskrár Sjálf-
stæðisflokksins í efnahagsmálum.
Hlaut hún nafnið Endurreisn í
anda frjálshyggju.
Þessi stefnuskrá er merk að því
leyti, að hún táknar kúvendingu í
efnahagsstefnu stærsta stjórn-
málaflokks landsins, og eru það
ekki svo lítil tíðindi.
Sennilega hefði þessi nýi boð-
skapur þó farið að mestu framhjá
fólki í öllum hamagangi stjórnar-
flokkanna, ef ekki hefði birst grein
í Morgunblaðinu eftir einn aðal
hönnuð þessarar stefnuskrár,
Jónas H. Haralz bankastjóra. I
skrifi Jónasar — sem er afdráttar-
laust eins og hans er vandi —
verður stefnuskráin að trúarjátn-
ingu og túlkunin hennar er eitt
magnaðasta trúboð á sviði stjórn-
mála sem lengi hefur birst hér-
lendis, sem liggur í því að saman
er blandað mjög hægri sinnaðri
hugmyndafræði og hagvísindum á
þann hátt, að almennur lesandi
fær þar ekki í sundur skilið pólitík
og fræðimennsku. Þetta er illa
gert gagnvart öllum málsaðilum.
Stjórnmálamanninum er gerð upp
fræðileg þekking, fræðigreinin
gegnsýrð af hugmyndafræði, og
ryki síðan stráð í augu almenn-
ings.
I þeim skrifum sem hér fara á
eftir verður reynt að ganga í
skrokk á inntaki þessara skrifa,
sem er misskilningurinn eða goð-
sögnin um hinn svokallaða frjálsa
markað, en hann er sjálft
fagnaðarerindi þeirra trúarbragða
sem nefnd eru kapítalismi eða
auðvaldsskipulag.
hugmynda sósíaldemókratismans
við stríðandi verkalýðs- og náms-
mannahreyfingu, fór út um þúfur.
Við myndun ríkisstjórnar Geirs
Hallgrímssonar var greinilegt að
það olli flokknum verulegum erfið-
leikum hversu mjög eymdi enn
eftir af gamalli kratavillu í hug-
myndaheimi hans. Þá þegar upp-
hófust átök í flokknum milli ‘
þeirra, sem vildu halda í liðlega
þriggja áratuga arfleifð og hinna
sem vildu hreinsa til og endurnýja
rétttrúnaðarfrjálshyggju. Ýmsir
áhrifamenn í Sjálfstæðisflokknum
hafa látið í það skína að orsakanna
til hrakfara ríkisstjórnar Geirs
Hallgrímssonar hafi verið að leita
í þeim röngu efnahagsstjórnar-
hugmyndum sem tamt er að kalla
heiminum er að finna neinn frjáls-
an markað — hafi hann yfirleitt
nokkurn tíma verið til. En einhver
ástæða hlýtur að liggja til þess að
rykið er dustað af bækluðum,
öldruðum uppskriftum og þær
pússaðar upp sem nýjar væru.
Galbraith segir einhvers staðar að
gamlar úreltar hugmyndir hafi
yfirleitt þjónað þeim tilgangi að
draga athyglina frá miklum þjóð-
félagslegum vandamálum, sem
hefðu í sér pólitískt sprengiefni að
dómi valdastéttar hvers tíma. Hér
verður ekki farið út í greiningu
þeirra vandamála sem Sjálf-
stæðisflokkurinn ætlar sér að
hylja með framsetningu gamalla
efnahagshugmynda, en þau eru án
efa mjög þung á metunum.
En látum þetta liggja á milli
hluta og snúum okkur að þeirri
megin trúarsetningu sem aftur-
bata frjálshyggja grundvallast á.
Það er jafnaðarmerkið sem sett er
á milli frjáls markaðar og
lýðræðis — og Jónas seilist meira
segja svo langt að skilyrða list-
sköpun frjálsum markaði. Ekki er
nú horft af víðsýnum hól yfir
rofabörð sögunnar, ef þetta tvennt
á að haldast í hendur. Slíkar
fullyrðingar eiga hvergi annars-
staðar heima en á ruslahaugi
lýðskrumsins. Hvers eiga þeir að
gjalda sköpuðir gotnesku kirkj-
anna.^rkitektar Florens, Feneyja,
Antwerpen og gömlu Dresden og
hvað um William Shakespeare,
Dostojewski og Bach. Hallgrím
Pétursson, Dante og Solschenizyn
svo aðeins örfáir séu nefndir?
En þetta dæmi undirstrikar enn
betur hve trúboðið er magnað, að
Jónas skuli grípa til skrumskæl-
SÍS, Póstur og sími eða sovéskt
samyrkjubú eru allt skrifræðis-
stofnanir. Hvort það eru einka
aðilar eða hið opinbera sem á þær
skiptir engu meginmáli, hvorki
fyrir starfsmenn þeirra eða
neytendur.
Viöskipti
og áhrifavaid
Hagkerfi eins og önnur kerfi
sem mennirnir hafa komið á, og
taka mið af þjóðfélaginu sem
heild, hafa eitt sameiginlegt megin
hlutverk. Það er að stjórna athöfn-
um þjóðfélagsþegnanna og beina
þeim í ákveðinn farveg. Þeir
mekanismar sem hagkerfin hafa
tekið í þjónustu sína eru aðallega
þrenns konar: Viðskipti,
áhrifavald og umtölur.
A þessum þremur mekanismum
grundvallast hagkerfin. Viðskipti
manna hvort sem er í formi vöru-
skipta, peningaskipta eða vinnu-
skipta er einskonar heili markaðs-
búskaparins. Skýrasta dæmið um
slíkt kerfi eru Bandaríkin. Þar eru
það lögmál markaðsins sem
stjórna fólki, þvinga það til að
gera þetta eða hitt og beina atferli
þess, hugsun og lífsmætti í ákveð-
inn farveg. Við munum hér á eftir
athuga nánar tvær hliðar á frjálsu
markaðskerfi. Annars vegar
„frelsi" markaðskerfisins og það
stjórnmálalega lýðræði sem á að
hljótast af því, en hins vegar
efnahagslega ávinninga þess og
yfirburðir í samanburði við önnur
hagkerfi, en grein Jónasar snýst
um þetta tvennt.
Önnur gerð af nútímahagkerfi
Hugleiðingar
málamenn uppteknir af afleiðing-
um markaðskerfisins, hvort sem
um er að ræða fátækt, mengun,
ofnýtingu auðlinda, verðbólgu, at-
vinnuleysi, greiðslujafnaðar-
vandamál, kjarnorkumengun
o.s.frv. o.s.frv.
Einkaeign
sem valdbeiting
I einkaeignarþjóðfélögum sem
byggja á markaðsbúskap er horn-
steinninn friðhelgi einkaeignar-
innar. Einkaeignin er eins konar
valdakjarni sem ríkisvaldið (ekki
markaðurinn) hefur skapað. Eign
er ekkert annað en réttur til að
ákveða hvort, hvenær og hvernig
nota skuli atvinnutæki, húsnæði,
landið, fjármuni o.s.frv. Þeir sem
eignir eiga hafa ásamt stjórn-
málamönnunum (og í seinni tíð
verkalýðsforingjum) völdin í þjóð-
félaginu. Það lýðræði sem við
búum við er valdalega klofið milli
ríkisvaldsins og
viðskiptavaldsins. Viðskiptavaldið
byggir völd sín á eignarétti sem
enginn hefur atkvæðisrétt um.
Lengstan hluta ævi sinnar starfar
fólk í stofnunum sem það hefur
engin áhrif á hvernig starfa, og
kaupir sér lífsviðurværi og neyslu-
vörur sem það ræður ekkert um
hvers eðlis eða útlits eru. Við-
skiptavaldið ræður verði á vörum
sínum og þjónustu, og það verð
þarf ekki að leiða til neins betra
jafnvægis á milli sölu og kaupa, en
væri það ákveðið af opinberum
aðila. Það skiptir nefnilega ekki
máli hver ákveður verðið heldur
hvaða verð ákveðið er.
Eðli markaðsviðskipta valda því
að ójöfn eignaskipting er mikil og
fer vaxandi. Þetta leiðir m.a. til
þess að í Bandaríkjunum (1960)
áttu 3% fjölskylda meiri eignir en
sem nam 50.000 dollurum en 75%
vegna greinar Jónasar
Fyrri stefna
Sjálfstæðis-
flokksins
Eins og ég sagði hér að framan
hefur Sjálfstæðisflokkurinn með
þessari stefnuskrá gerst fráhverf-
ur þeim meginsjónarmiðum sem
hann hefur barist fyrir allt frá
lokum heimsstyrjaldarinnar síð-
ari. Þessi sjónarmið voru í megin-
dráttum þau að innan hagkerfisins
væri ekkert afl sem treystandi
væri á í þeim ásetningi flokksins
að ná venjulegum markmiðum
blandaðs hagkerfis. Þar væri
hvorki að treysta á ríkisvaldið,
frjálsa markaðinn né önnur vald-
boð. Nauðsynlegt væri því að
hræra öllu þessu hæfilega saman
— blandahagkerfið — láta ríkið
sjá um og grípa inní þar sem
flokkurinn taldi þörf á — og það
var annsi víða. Markaðinum var
ekki treyst nema í hátíðlegum
yfirlýsingum foringja á tyllidög-
um. Stefna Sjálfstæðisflokksins í
efnahagsmálum bar vissulega
nokkurn keim af sósíal-
demókratískum aðferðum og varð
það m.a. til þess að flokkurinn óx
og dafnaði meir en eðlilegt var, ef
samanburður er hafður við önnur
Norðurlönd, þar sem hægri
flokkarnir voru sundraðir en
vérkalýðsflokkarnir stórir. Vegna
þessa sósíaldemókratíska litar-
háttar Sjálfstæðisflokksins, var
ekki pláss fyrir raunverulegan
sósíaldemókratískan verkálýðs-
flokk hérlendis, frá því Sjálf-
stæðisflokkurinn tók þá stefnu
upp í lok síðari heimsstyrjaldar.
Það gerði gæfumuninn fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn. Viðreisnin var hér
engin undantekning. Hún var eins-
konar hámark þessarar stefnu og
um leið endalok hennar. Sú teng-
ing við verkalýðshreyfinguna sem
nauðsynleg er öllum sósíal-
demókratisma mistókst. í þeirri
bræðrabyltu sem varð við fall
viðreisnarstjórnarinnar hrygg-
brotnaði Alþýðuflokkurinn vegna
þess að hans hlutverk — tenging
H. Haralz
blandaða hagstjórn. Á því plaggi
sem nú hefur verið samþykkt er
greinilegt hverjir hafa sigrað. Það
hlýtur að vera fagnaðarefni þeim
sem unna sósíaldemókratisma, því
nú verður aftur pláss fyrir ekta
krata í íslenskum stjórnmálum.
En allt útlit er fyrir að margir
verði til að fylla það tómarúm,
sem nú hefur skapast við brott-
hvarf Sjálfstæðisflokksins.
Með þessari nýju efnahags-
stefnuskrá hefur Sjálfstæðis-
flokkurinn þrengt sitt pólitíska
áhrifasvið og gengið á hönd þeirri
stjórnlist sem segir að það sé betra
að vera minni flokkur og harð-
skeyttari en stærri og óákveðnari.
Þetta eru tímamót í stjórnmála-
þróun eftirstríðsáranna sem verð-
ugt er að taka eftir. Þetta hlýtur
einkum að varða núverandi ríkis-
stjórnarflokka því fylgi þeirra og
styrkur er því háður, hvernig þeir
spila úr stöðunni.
Afturbata
frjálehyggja
En snúum okkur aftur að grein
Jónasar Haralz. Hún leiðir hugann
langt aftur í aldir til frumbernsku
kapítalismans, þegar frjáls
markaður var enn hugtak sem
frjóvgaði hugmyndaflugið og gaf
pólitísku og hagfræðilegu
ímyndunarafli lausan tauminn.
Frjálsmarkaðshugmyndir Jónasar
og Sjálfstæðisflokksins eru svo
gamlar sem á grönum má sjá og
hafa verið á undanhaldi um allan
hinn vestræna heim, allt frá bylt-
ingu Keynes á fjórða áratugnum.
Frjáls markaður er því miður
ekkert sjálfkrafa stillitæki sem
heldur efnahagslífinu í stöðugu
jafnvægi. Hér koma til margar
veigamiklar ástæður sem raktar
hafa verið ótal sinnum af fjölda
fræðimanna, en þó mun sú stað-
reynd vega þyngst að hvergi í
ingar sögunnar máli sínu til fram-
dráttar.
En áður en við snúum okkur að
afleiðingum afturbata frjálshyggj-
unnar á íslenskt efnahagslíf, skul-
um við hugleiða nokkuð nánar
hagkerfin tvö sem Jónas stillir
hvort upp á móti öðru — frjáls-
hyggju og skipulagshyggju.
Tvenns konar
pjóðfélagsaðgerdir
Burtséð frá þeim stjórnarhátt-
um sem aðgreinast af alræði og
frjálsræði þá tel ég mestan mun
fveggja stjórnkerfa vera þann að
hve miklu leyti markaður kemur í
staðinn fyrir ríkisstjórn og ríkis-
stjórn kemur í staðinn fyrir
markað. Um er að ræða tvenns
konar þjóðfélagsgerðir: Annars
vegar þá sem myndast og mótast í
krafti áhrifavalds hins opinbera
og hins vegar þá þjóðfélagsgerð
sem verður til og þróast í gegnum
markaðsbúskap og gróðasókn.
Nú er málið ekki svo einfalt að
heiðarlega hugsandi menn geti
sloppið frá þessu með því að
endurtaka þá skaðlegu frasa sem
telja öðrum aðilanum flest til
foráttu en hinum helst allt til
hróss. Báðum kerfunum er ýmis-
legt sameiginlegt. Öll þjóðleg
hagkerfi nota markaði, ásamt
öðrum aðferðum, til að útvega
verkafólk og deila því niður á
hinar ýmsu starfsgreinar. Öll nota
þau markaði til að dreifa neyslu-
vörum til væntanlegra kaupanda.
Öll nota þau peninga og verð. Og
öll notfæra þau sér ríkisvaldið í
miklum mæli. Mismuninn á
kerfunum má enn minnka. í öllum
iðnríkjum heimsins er stór hluti
framleiðslunnar skipulagður —
ekki af markaðsaðstæðum — held-
ur með skrifræðislegum valdboð-
um ýmist úr hendi einkaaðila eða
ríkisins. Unilever, General Motors,
er sú sem grundvallar á áhrifa-
mætti ríkisvaidsins. Hér er það
sjálft ríkisvaldið sem þvingar og
stjórnar fólki með boðum, bönnum
og leyfum. Skýrasta dæmið um
slíkt kerfi eru Sovétríkin. Þótt
þarft væri að skoða gerr kosti og
galla þessa hagkerfis, þá verður
það látið liggja á milli hluta í bráð.
Til að gera því einhver sæmileg
skil þyrfti mun lengri grein en þá
sem hér er fyrirhuguð.
Sú gerð hagkerfis sem byggir á
umtölum er ekki á dagskrá hér, en
sem dæmi um slíka haggerð má
t.d. nefna Kína, þótt segja megi þó
að þar sé nú flest í óvissu og
breytingum undirorpið. Það ætti
að vera óþarfi að taka fram að
öllum framangreindum aðferðum
er beitt að einhverju marki í öllum
hagkerfunum þótt í mismiklu
mæli sé.
Við skulum nú fyrst skoða þær
takmarkanir á frelsi sem frjálsa
markaðskerfið hefur í för með sér.
Eins og sagði hér að framan
byggir markaðskerfið á því að
einstaklingar (við skulum sleppa
fyrirtækjum í bili) eigi skipti hver
við annan þ.e.a.s. menn bjóða fram
eitthvað sem þeir geta verið án,
með það fyrir augum að fá annað í
staðinn, sem þá vanhagar um.
Þetta leiðir til þeirrar einföldu
niðurstöðu að í hreinræktuðu
markaðskerfi komast þeir einir af
sem eiga til skiptanna. Þeir sem
ekkert slíkt eiga hljóta að farast.
Jafnvel England á nítjándu öld
sem var blómaskeið frjálshyggj-
unnar, fór ekki varhluta af þessu.
Hið hreina markaðskerfi þess
tíma leiddi til slíkrar eymdar og
fátæktar að setja þurfti fátæktar-
lög og koma á svokölluðum vel-
gerðarfélögum sem áttu að reyna
að halda líftórunni í þeim sem
ekkert gátu fengið frá þjóðfélag-
inu (markaðnum), því þeir höfðu
ekkert til að bjóða í staðinn.
Vestrænar þjóðir hafa allt frá því
að markaðskerfið festist í sessi
verið önnum kafnar við að stoppa
upp í þau göt sem það skyldi eftir.
Enn þann dag í dag eru stjórn-
áttu minna en 5000 dollara eignir.
Svipað er uppi á teningnum alls
staðar þar sem markaðsöflin hafa
fengið að leika lausum hala. For-
stjóri fyrirtækis þarf ekki að
spyrja neinn um leyfi til að segja
upp starfsfólki. Er það ekki frels-
isskerðing að láta henda sér út á
götu án þess að hafa gert nokkurn
skapaðan hlut af sér? Er það ekki
nauðung að þurfa að flytja í
framandi landshluta af því að
fyrri vinnustaður var lagður niður.
Þannig mætti lengi telja.
Markaðskerfið er á margan hátt
stórlega þvingandi og er sífellt að
skerða frelsi fólks. Hitt er svo
annað mál, að fólk tekur síður
eftir þeim þvingunum, boðum og
bönnum sem orsakast af ósýnileg-
um öflum markaðsins, heldur en
sams konar þvingun sem birtist í
formi reglugerðar frá hinu opin-
bera.
Sú fullyrðing að eðli sínu sam-
kvæmt þurfi meiri þvinganir að
fylgja opinberum rekstri en frjáls-
um markaðsbúskap á við hæpin
rök að styðjast.
Lýðræði og
markaðsbúskapur
En til þess að geta krufið til
mergjar þann jöfnuð sem settur er
á milli markaðsbúskapar og lýð-
ræðis þarf að skoða sögu lýðræðis-
skipulagsins nánar. Að sjálfsögðu
getur fólk notið mikils frelsis án
þess að búa við lýðræðisskipulag
og verið ófrjáls á ýmsa vegu þótt
það búi í lýðræðisríki.
Lýðræðisskipulaginu var komið
á til að berjast fyrir vissum
tegundum frelsis. Þessi frelsi voru
helst: Einkaeign, frjálst framtak,
frjáls samningagerð og atvinnu-
frelsi. Lýðræðisbyltingarmenn
Ameríku börðust fæstir fyrir
auknum völdum almennings, held-
ur réttar s.s. frelsis, o.s.frv. Stofn-
endur bandarísku stjórnarskrár-
innar voru frjálshyggjumenn en
litlir lýðræðissinnar og sumir
þeirra alls engir.