Morgunblaðið - 07.04.1979, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. APRÍL 1979
Jón Þ. Árnason
- Lífríki og lífshættir XXXIV:
Það er atkvæðasýki að búast við, að bjargráða
verði að vænta af „félagslega grundvellinumií
neðst til vinstri.
Því aðeins rætast
hugsjónir, að for-
ysta sé frábær/ Ef
einstaklingurinn
bregst, glatast
fjöldinn.
I krafti leiftrandi atorku,
áræðis og snilli einstakra af-
reksmanna og brautryðjenda
hefir mannkyninu hlotnazt
þekkingarforði og möguleikar til
að líf þess gæti dafnað og þróazt
með heillavænlegum hætti. Al-
þýðubandalög hafa aldrei átt
þar hlut að máli, á „félagslegum
grundvelli" hefir sjaldnast
kviknað ljós — og liggur enda í
hlutarins eðli.
37 mínútum og 40 sekúndum
eftir að bandaríska geimflaugin
„Voyager 1“ sendi ljósbylgjur úr
228.000 km hæð yfir Júpíter,
stærstu reikistjörnu sólkerfis
okkar, um 640.000.000 km vegar-
lengd til jarðar, birtust kvik-
myndir af þoku- og sviptibylja-
heimum hins leyndardómsfulla
himinhnattar á sjónvarps-
skermum í rannsóknastöðvum
vísindamanna í Pasadena, Kali-
forníu, mánudaginn 5. f.m. í
alþýðulýðveldinu Island duga
„ríkisstjórninni" ekki 70 sólar-
hringar til að bera lagafyrir-
mæli ASIista (um kauphækkan-
ir vegna verðhækkana inn-
fluttra vara) 0,5 km spöl til
formlegrar staðfestingar lög-
gj afarsamkundunnar.
Af þessum nýju og nærtæku
dæmum má sjá gífurmuninn á
viti og striti, starfsárangri
manna og vinnutilburðum múgs.
Þessu líkur er hann alls staðar,
alltaf.
skap, sem hann hefir sýnt ekki
óheilnæmari ávöxtum af afrek-
um einstaklinga á vettvangi
andlegra og sálrænna viðfangs-
efna. Rafmagn er t.d. hvorki
auðskilið fyrirbæri né áhættu-
laust í framleiðslu og notkun.
Samt hefir milljónahundruðum
lærzt að hagnýta sér þetta
náttúruafl á margvíslegan hátt
með góðum árangri. Hvers
vegna er þá mannkindinni um
megn að þýðast og færa í nyt
þau andlegu og sálrænu nátt-
úruöfl, sem öllu hagsmuna-
bundnu eru æðri og skera úr um
blessun eða bölvun af efnisleg-
um verðmætum.?
Spurningin er í sjálfri sér
fávísleg. Henni hefir verið svar-
að fyrir löngu og margsinnis
síðan. Markvissasta svarið
munu fyrirmenn Rómarríkis
hafa gefið fyrir nálega 2.000
árum, þegar þeir töldu fullvíst,
að panem et circenses — brauð
og (hring-) leikar — væru einu
hugsjónir múgsins. Þetta sjón-
armið hafa Frakkinn Gustave
Le Bon (1841-1931) í
„Psychologie des foules" og
skozkættaði Bandaríkjamaður-
inn William McDougall
(1871-1938) í „The Group
Ágústus keisari (63 f. Kr.
— 14 e. Kr): Fyrirmenn
Rómarríkis þekktu óskir
fjöldans.
Ekki orkar tvímælis, hvaða
hættur eru fólgnar í náttúru-
ránskap og umhverfisspjöllum,
og hversu skuggsýnt er þegar
orðið í þeim efnum. Miklu minni
gaumur hefir verið gefinn að,
hversu ískyggilega ótraustar
undirstöður og burðarásar vest-
rænna þjóðfélaga eru orðnir.
Fyrrnefndur ósómi er vissulega
ærið uggvekjandi einn sér, en þó
verður að líta þannig á, að
síðarnefndu skemmdirnar þoli
naumast lengri bið, þar sem
augljóst má vera, að ef vestræn-
ar þjóðir vanrækja öllu lengur
að koma skynsamlegri stjórn-
skipun yfir lífshætti sína og
hefja réttarríkið til vegs og
valda á ný, þá standa mjög
veikburða vonir til að þeim
auðnist að brjóta efnahags-
vandamál sín á bak aftur og þau
umhverfisósköp, sem þau hafa
haft og hafa í för með sér.
Eins og nú horfir virðist
hagvaxtarbúskapurinn stefna
rakleiðis í efnahagsskipulag,
sem R.S. Scorer, prófessor við
„The Imperial College of
Science", hefir nefnt „varnar-
búskap", og mér sýnist greini-
legt að merki ekki annað en
Oflugt réttarríki
gegn samráðsóreiðu
Fögnuður og
fjandskapur
Aldir hafa ekki enzt múgkyn-
inu til að skynja jarðneskt
umhverfi sitt á rökrænan hátt,
aldaraðir ekki mannkyninu til
að skilja gagnverkunaráhrif
manns og náttúru. Þá raunalegu
staðreynd ber og að viðurkenna,
að enn eru ekki liðnir nema 2—3
áratugir síðan fáeinir framsýn-
ismenn tóku rögg á sig og hófu
tilraunir til að vekja athygli á
knýjandi þörfum fyrir viturleg
viðbrögð vegna herfilegs mis-
skilnings þorra jarðarbúa á
stöðu sinni í sköpunarverkinu og
þrjózku við náttúrulögmálin. En
hinir mætu menn ráku sig fljót-
lega á voldugt náttúrulögmál,
sem þeim hlaut raunar að vera
kunnugt, þ.e. að tímaskeiðið frá
skynjun til skilnings er jafnan
óralangt og hrakfallaríkt, og
þeir bera kvíðboga fyrir, og ekki
að ástæðulausu, að leiðin frá
skilningi til lifvænlegra lífs-
hátta muni reynast ennþá lengri
og torsóttari, ef ekki ófær úr því
sem komið er.
Með hliðsjón af því, hversu
undrafljótur og ákafur fjöldinn
ævinlega hefir verið að fagna og
notfæra sér ávextina af hug-
verkum og framkvæmdaþreki
einstaklinga á sviði áþreifan-
legra vísinda og tækni, hafa
ýmsir furðað sig á þeirri tregðu,
skeytingarleysi og beina fjand-
Mind“, báðir sérlega djúp-
skyggnir og heimsþekktir vís-
indamenn á sviði lýðsálarfræði,
staðfest með aðdáunarverðum
hætti.
Það gefur því auga leið, að
tilgangslaust er að vænta já-
kvæðra undirtekta óvalins
fjölda við skynsamlegar úr-
lausnir. Öll skráð saga er enn-
fremur sönnun þess, að þótt
göfugar hugsjónir og traustar
kenningar séu sérhverri baráttu
ómetanlegar, þá velta úrslit
alltaf á hæfni hinna fáu, er til
forystu veljast. Fjöldafylgi er
auðvitað oftast nauðsyn, en bar-
áttuúrslit eru ávallt undir því
komin, hvort forystu veljast.
Fjöldafylgi er auðvitað oftast
nauðsyn, en baráttuúrslit eru
ávallt undir því komin, hvort
forystunni tekst að ná hylli hins
hugsandi minnihluta eða ekki.
Ef það tekst, sígur hjörðin í
slöðina nauðug/ viljug.
Skiptar skodanir
Heilvita fólki fær naumast
lengur dulizt sú nöturlega stað-
reynd, að andleg og efnisleg
verðmæti, siðgæði og hráefni,
virðast munu endast Vestur-
landabúum nokkurn veginn
jafnlengi. Hvort tveggja gengur
nú óðfluga til þurrðar. Kunnar
olíulindir jarðar verða þurr-
ausnar nálægt næstu alda-
mótum; almennt siðgæði sýnist
ætla að skrælna upp löngu fyrr.
Náttúruvernd og réttarríki
heyja varnarstríð sín með svip-
uðum sigurvonum og skraut-
blóm í hausthreti. Andskotalið,
allt frá olíufurstum og einokun-
arsamsteypum niður í stétta-
hrotta og hryðjuverkamenn,
sem hafa haslað sér völl handan
aga og laga, brýna vopn og
herða sókn í sífellu. I vopnabúr
sín skortir þá fátt annað en
atómsprengjur, og þær munu
þeir komast yfir fyrr en flesta
grunar. Þrátt fyrir þá tíma-
bundnu vöntun, vaxa áhrif
þeirra og umsvif ekki minna en
skarn- og sorphaugar allt í
kringum mannaból.
Hingað til hafa einkum 3
skoðanir verið uppi á sennilegri
framvindu. Háværastir hafa til
þessa verið þeir, sem telja ný-
áskollna heimskreppu og tilvist-
arvanda ekki annað en þrep eða
smáþröskuld í vegi hinnar eilífu
keppni um gómsætasta hluta
heimstertunnar, sem stöðugt
fari stækkandi. Þetta eru hag-
vaxtartrúaðir, stundum kallað
bjartsýnisfólk. Næst koma
„heimsendaspámenn", sem ekki
fyrtast við að vera taldir svart-
sýnismenn. Þeim ber yfirleitt
saman um, að „ríkjandi þreng-
ingar eru byrjunarútbrot sjúk-
dóms, er reynast mun banamein
iðnaðarþjóðfélagsins sem slíks",
eins og Gordon Rattray Taylor
hefir eftir einum málsmetandi
talsmanni þeirra. Loks eru þeir,
sem álíta að lífinu á jörðinni sé
að vísu ekki bráð hætta búin
heldur stefni vestræn þjóðfélög í
verulegt tilverustríð.
Skömmu áður en enska plág-
an gekk af hinu virta heims-
blaði, „The Times", dauðu, túlk-
aði það þetta viðhorf þannig í
forystugrein:
„Það er nærtækt að bera
aðstæður okkar nú saman við
ástandið sem ríkti í Rómarríki,
þegar Heliogabal skrýddist
purpura og Gotarnir héldu her-
sýningu á bökkum Dónár. Eða
við aðstæður íbúa borgarinnar
Ur, þegar Evfrat breytti farvegi
sínum og kippti stoðunum und-
an hinu einhæfa efnahagsskipu-
lagi þeirra." Að þeirri huggun-
arríku niðurstöðu keiqst þó „The
Times" í lokin, að slíkur saman-
burður „virðist vera alltof lang-
sóttur til að geta átt við hina
raunverulegu stöðu mála", og að
þau vandamál, sem nú sé við að
fást, „gefa ekkert tilefni til
spádóma þess efnis, að burðar-
stoðir vestrænna þjóðfélaga séu
að fúna niður.“
Raunsýnismenn hafa átt
erfitt með að sætta sig við, að
alvörumál af þessu tagi hlýtur
lokaafgreiðslu með góðviljaðri
óskhyggju í dagblaðsleiðara, þó
svo að höfundur væri virtur vel.
Þeir spyrja því: Hversu föst-
um tökum verðum við að taka
verkefni samtíma og framtíma?
hafta- og skömmtunarkerfi.
Enda þótt öllum, sem standa á
„félagslegum grundvelli" hljóti
að geðjast með afbrigðum vel að
slíku fargani, og því verði ekki
heldur neitað, að Vesturlönd séu
í leikþröng, þá mun hættandi á
— og raunar verða — að láta
lausn efnahagsmála bíða eða
láta ábyrga atvinnurekendur,
seðlabanka og hagsýslustofnan-
ir um lausn þeirra, unz brýnni
verkefni hafa komizt á úrlausn-
arrekspöl.
Ég á þar helzt við, að réttar-
ríkið eða það, sem eftir er af því,
taki rösklega til við að hefta og
hindra uppivöðslur óaldar- og
afbrotalýðs, lækki rostann í
verkalýðs- og fyrirgreiðslu-
bröskurum og friði þegna sína
allt árið fyrir niðurlægjandi
yfirgangi þess konar umhverfis-
óþrifnaðar. Ég á m. ö. o. við, að
réttarríkið geri hvorki meira né
minna en það, sem heiðvirt og
hugsandi fólk hafði í hyggju,
þegar það var, að beztu manna
yfirsýn, reist á grunni heil-
brigðrar skynsemi.
Að því loknu, og þá fyrst,
þegar réttarríkið hefir verið
endurreist, er tímabært að gera
sér vonir um giftudrjúgan
árangur í heimsstyrjöldinni
gegn öðrum ógnvöldum, sem enn
skal ítrekað, að ekki má van-
rækja að heldur.