Morgunblaðið - 10.05.1979, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MAÍ1979
Jónas Bjarnason efnaverkfræðingur:
Síðbúiö svar við fírein Þórs
Guðjónssonar, veiðimálastjóra,
frá 10. mars 1979. . .
í' nrein sinni, sem veiðimála-
stjóri nefnir „Nokkur orð um
leikmannsþanka" leitast hann við
að svara erindi ofí blaðafírein Dr.
Björns Jóhannessonar. Erindið
bar heitið „Nokkur fírundvallar-
atriði, er varða laxveiðar" ofí var
flutt á ráðunautafundi Búnaðar-
félafís ísiands 5.—9.2. s.l. Flrindið
var síðan birt í Morfjunblaðinu 2.3.
Greinarhöfundur fvrirlifífyandi
svarfireinar ætlar sér ekki að fara
1. Veiðimálastjóri gerir því
fyrst skóna, að upphafið að fóður-
tilraunum undirritaðs mef{i rekja
til frumkvæðis Veiðimálastofnun-
ar með svokallað „Orenon Moist
Pellet“ — fóður, sem er blautfóð-
ur. Það er skemmst frá því að
sef<ja, að þar á milli er nánast
ekkert samband, og notaði undir-
ritaður á enf{an hátt fóðurfor-
skriftir þær, sem að baki þessa
umrædda fóðurs láf{u: Stefnt var
strax að f{erð þurrfóðurs, en það er
allt annar hlutur en blautfóður.
Það er enf{inn vandi almennt að
búa til blautfóður, sem er öruggt
of{ allt of dýrt. Dýrafíarðshirðir
þarf ekki að vita mikið í nærinf{-
arfræði, en hann veit, að ljón eru
Dr. Jónas Bjarnason
vandamál komu að hluta til víða
erlendis. Erlendis hefur það kost-
að milljónir dollara að þróa f{ott
fiskfóður.
Ef samt konar reikningskúnstir
eru notaðar of{ Veiðimálastjóri
gerði við árið 1970 í Kollafirði,
kemur í Ijós, að Kollafjarðarstöðin
hefur þá orðið fyrir ca. 25—30
milljón króna tjóni (verðlag 1979)
vef{na vankunnáttu vegna þess, að
95000 seiðum var sleppt en aðeins
0.4—0.6% skiluðu sér. Hvað urðu
viðskiptavinir stöðvarinnar fyrir
miklu tjóni það árið?
5. „Vorið 1977 fékk stjórn
Kollafjarðarstöðvarinnar Dr. Jón-
as Bjarnason til að f{era nýja
Nokkrar athugasemdir
við leikmannsþanka
að svara f.vrir Dr. Björn Jóhann-
esson, enda er hann maður til þess
sjálfur. En veiðimálastjóri ræðir
mikið um laxafóður í f{rein sinni
af bæði vanþekkingu og sumpart
með staðreyndaruglingi og á þann
hátt, að greinarhöfundur telur
nauðsvnlegt að gera grein fyrir
nokkrum staðreyndum í því máli.
Það lifífíur við, að fyrirsögn veiði-
málastjóra: ...leikmannsþanka"
hljóti að velta upp ýmsum spurn-
ingum í sambandi við veiðimál-
astjóra sjálfan og þá stofnun, sem
hann er framkvæmdastjóri fyrir.
l!m liixnfóóur
Undirritaður hefur starfað tölu-
vert á Rannsóknastofnun fiskiðn-
aðarins að tilraunum með laxafóð-
ur of{ reyndar fiskfóður almennt
síðan 1969, en nýlega birti hann
nokkuð ítarlega grein um þau mál
í 3. tbl. Ægis 1979, og er áhuga-
sömum bent á þá grein. En nú
verður vikið að efnisatriðum í
grein veiðimálastjóra. Hann segir
orðrétt: „Síðar, þ.e. 1966, fengu
starfsmenn Veiðimálastofnunar-
innar leyfi til að búa til fóður-
blöndu á rannsóknastofnuninni
(þ.e. Rannsóknastofnun fiskiðnað-
arins). Fóður þetta var vinsælt á
vesturströnd Bandaríkjanna um
þær mundir. Nefnist það „Oregon
Moist Pellet" og er með um 33%
vatnsinnihaldi, en sá ókostur fylg-
ir því, að geyma þarf það í frysti.
Fóður þetta var reynt í Kolla-
fjarðarstöðinni með góðum á-
rangri. Ahuginn beindist þó að
framleiðslu þurrfóðurs, sem hefur
ýmsa kosti fram yfir blautfóður.
Til að ýta undir framleiðslu á
þurrfóðri keypti Veiðimálastofn-
unin og Rafmagnsveita Reykja-
víkur, sem þá rak eldisstöðina við
Elliðaár, í sameiningu vél til að
búa til pillur úr þurrfóðri til
afnota fyrir Rannsóknastofnun
fiskiðnaðarins í sambandi við
þurrfóðurgerð, sem þá átti að
hefjast" — tilvitnun lýkur.
Undirritaður hefur hugsað mik-
ið um þennan texta og velt því
fyrir sér, hvernig unnt væri að
taka á málinu. Niðurstaðan er sú,
að sé þetta aimennt dæmi um
sannleiksást veiðimálastjóra og
nákvæmni, að þá er væntanlega
komin skýringin á helstu deilum
um Laxeldisstöð ríkisins í Kolla-
firði. Um þennan texta er eftirfar-
andi að segja:
fóðruð á nýju kjöti. Ljón eru
dýraætur eins og lax. Menn hafa
líka vitað í áratugi, að unnt er að
ala lax með góðum árangri á nýrri
nautalifur. Þurrfóður er framleitt
til að unnt sé að nota ódýra
eggjahvítu í mjölformi, sem er
unnt að geyma ófrosna. En þá þarf
að bæta öllum einstökum vítamín-
um við, jafna öll steinefnahlutföll
og bæta lífsnauðsynlegum fitusýr-
um við. Síðan þarf að sjá til þess,
að vítamínin eyðist ekki við fram-
leiðslu, geymslu eða fóðurgjöf.
2. Veiðimálastjóri segir, að sá
ókostur fylgi blautfóðri, að geyma
þurfi það í frysti. Þetta er í sjálfu
sér ekki rangt, en með þessari
framsetningu auglýsir veiðimála-
stjóri vanþekkingu sína. Hann sér
málið frá sjónarhóli fiskeldis-
manns, sem starfar við fóðrun.
Kostir þurrfóðurs eru aðallega
miklu lægra verð almennt miðað
við hverja hitaeiningu, minni
geymslu- og flutningskostnaður,
einföld gjöf fyrir smáfisk, mögu-
leikar á sjálffóðrunum og m.fl., en
hins vegar koma nokkrir ókostir á
móti. Um eiginleika þurrfóðurs og
blautfóðurs vísast annars í einar
þrjár greinar, sem undirritaður
hefur ritað.
3. Veiðimálastjóri segir Veiði-
málastofnun og Rafmagnsveitur
Reykjavíkur hafa keypt í samein-
ingu vél til að búa til pillur úr
þurrfóðri til afnota fyrir Rann-
sóknastofnun fiskiðnaðarins. —
Þetta er bara þvættingur. Þessar
stofnanir keyptu „spaghettivél",
sem er nokkurs konar hakkavél og
var notuð til fóðurgerðar í stuttan
tíma, þ.e. til framleiðslu á „Oregon
Moist Pellet“-fóðri, en það er
blautfóður (nema veiðimálastjóri
þýði moist sem þurr!) Þurrfóður-
vél (pelletizer) var aftur á móti
keypt af Rannsóknastofnun fisk-
iðnaðarins 1971 vegna óska und-
irritaðs og með velvilja Dr. Þórðar
heitins Þorbjarnarsonar, fyrrver-
andi forstjóra stofnunarinnar.
Veiðimálastjóri er að reyna að
gefa í skyn, að hann hafi verið
upphafsmaður að gerð þurrfóðurs
hér á landi, en það sé nú eiginlega
lítiö frábrugðið þeirri forskrift,
sem sé runnin undan hans rifjum.
4. Árið 1974 komu upp sjúk-
dómsvandamál í laxi í Laxeldis-
stöð ríkisins í Kollafirði, en þessi
vandamál mátti rekja til íslenska
fiskfóðursins, sem þá var fram-
leitt af fyrirtækinu Fiskfóður h.f.
Síðbúið
svar við
grein Þórs
Guðjónsson-
ar veiðimála-
stjóra frá 10.
marz s.L
Veiðimálastjóri rekur þennan þátt
nokkuð sæmilega þar til að hans
umsögn um afurðatjón Kollafjarð-
arstöðvarinnar kemur. Veiðimála-
stjóri segir, að Kollafjarðarstöðin
hafi orðið fyrir 12—15 milljón
króna tjóni miðað við seiðaverð á
síðasta ári. Jæja, þá er líka eins
gott, að hann segi sínum
viðskiptavinum, hverjar laxaend-
urheimtur hafi orðið úr sjó á
síðustu árum, þ.e. miðað við
sleppiárin 1976 og 1977. Heyrst
hefur, að ca. 900 laxar hafi gengið
í Kollafjörð á sumri liðnu. Hvað
hefði verið sanngjarnt söluverð á
þeim seiðum? Vitanlega er ekki
unnt að gefa sér svona reiknings-
forsendur. Laxeldi til hafbeitar er
tilraun í heild, og reynslan í
Kollafirði undanfarin ár hefur
aukið óvissuna um hafbeit. Það
má rétt vera, að blind seiði og með
kubbavöxt séu merki um tjón.
Hins vegar hefur líka sýnt sig, að
seiði alin á íslenska fóðrinu skil-
uðu sér á bilinu 6.6—14.8%.
sumarið 1974, og laxaendurheimt-
ur í Kollafirði urðu langmestar
nákvæmlega á sama tíma og
notkun á íslenska fóðrinu var
mest (1972 og 1973) áður en
sjúkdómsvandamálin komu upp.
I>að veit enginn hversu mikið
tjón varð af notkun íslenska
fóðursins 1974. Ef þekkingin sem
aflast hefur með þeim mistökum,
er áreiðanleg, þá er hún meira
virði en 12—15 milljónir króna.
Annars eru allar líkur á, að
ástæður fyrir sjúkdómsvandamál-
unum séu þekktar, en sams konar
tilraun með þurrfóður. Setti hann
saman fjór;<r blöndur, sem reynd-
ar voru svo á laxaseiðum í Kolla-
firði um sumarið" — stendur í
grein Þórs Guðjónssonar. Kolla-
fjarðarstöðin fékk undirritaðan
ekkert til þess arna. Það gerðist
samkomulag um slíka tilraun
samkvæmt sérstakri beiðni frá
stjórn Fiskfóðurs h.f. Það er
leiðinlegt að þurfa að vera með
svona smápex. Hitt er líka ómak-
legt að segja: „Setti hann saman
fjórar blöndur o.s.frv. Veiðimála-
stjóri heldur, að laxafóðurgerð tii
tilrauna sé eins og að blanda
kokteil á bar. Sýnu verst er þó
þetta: „Ekki þarf að taka fram, að
fleygja þurfti þremur tilrauna-
hópunum". Þetta er eitt það
heimskulegasta, sem undirritaður
hefur séð á prenti um tilraunir.
Þessir fjórir tilraunahópar voru
notaðir til að einangra einstök
sjúkdómsvandamál og a.m.k. tveir
þeirra hlutu að fá sjúkdóma sam-
kvæmt áætlun.
Verður nú að sinni ekki frekar
fjallað um grein Veiðimálastjóra,
þótt af nægu sé að taka. Hins
vegar verður nú farið nokkrum
orðum um endurheimtur lax úr
sjó, sem tengjast mjög fóðurmál-
um og drepið hefur verið á.
Endurhcimtur
lnxn úr sjó
Eins og mörgum mun kunnugt,
hefur laxeldisstöð ríkisins í Kolla-
firði nú starfað síðan 1962, og
hefur stöðin sleppt laxaseiðum í
sjó síðan 1963. Skv. nýrri grein
Árna Isakssonar um hafbeit
(Ráðunautafundur Búnaðarfélags
Islands 1979) voru endurheimtur
lélegar og upp og niður fram til
1972, en þá urðu þær 11%. eftir 1
ár í sjó. Sleppiseiði frá 1973
skiluðu sér 13%., en síðan seig
endurheimtan niður á við, en
veiðimálastjóri heldur því fram í
kjallaragrein í Dagblaðinu 23.4.
s.l., að endurheimtan s.l. sumar
hafi verið 3%.. Ef rétt er, að 900
laxar hafi komið úr sjó sumarið
1978, lætur nærri, að stöðin hafi
þá sett nálægt 30000 gönguseiði út
til sleppingar árið áður, en það
mun vera fremur lítið (2 ára dvöl
einhverra laxa í sjó breytir hér
litlu). Ef reynt er að skyggnast í
það í greinum Veiðimálastofnunar
um laxaendurheimtur, hvaða eig-
inleikar það eru í raun og veru,
sem ráöa mestu um endurheimtur
laxa úr sjó, kemur ekkert bita-
stætt í ljós. Leiðsagnargildi þeirra
tilrauna, sem gerðar hafa verið, er
næsta lítið. Að vísu hefur verið
re.vnt að tengja breytingar á
endurheimtum einstökum breyti-
stærðum í eldi, en málið er þannig
vaxið, að öll undirstaðan er óljós.
Enda mun veiðimálastjóra vefjast
tunga um tönn, ef hann á að skýra
hinar lélegu endurheimtur síðast
liðin ár, og mun hann væntanlega
grípa til upphrópana og vígorða,
ef einhver dirfist að spyrja.
Hvaða atriði eru það, sem máli
skipta í sambandi við endurheimt-
ur laxa úr sjó? í ágætri grein í
Transactions of the American
F'isheries Society, vol. 98. no. 4.
October 1969 um áhrif gæða
gönguseiða á endurheimtu úr sjó,
segir greinarhöfundur R.E. Burr-
ows: Mælingar og á.stæður íyrir
mismun á eiginleikum (f.vrir-
sögn). „Mismunur á eiginleikum
fiska til endurheimtu, sem aldir
eru í eldisstöðvum, byggjast á
erfðaeiginleikum, naéringarfræði,
sjúkdómum og umhverfi. Þessar
forsendur (þ.e. mismunur þeirra)
er unnt að mæla í einum eða
fleirum líkamlegum þáttum, blóð-
einkennum, efnasamsetningu og
úthaldsþáttum". Síðan er lýst
hvernig úthald fiskanna er mælt,
frumustærðir eru mældar, blóð-
magn ákveðið og ýmsir blóðþætt-
ir, efnasamsetning líkamans
mæld, glycogen í vöðvum og lifur
mælt og mjólkursýra mæld. Þetta
sýnir í grein sinni, hvernig stærð,
úthald, próteinvaraforði og orku-
forði seiðanna hefur áhrif á end-
urheimtur. Nánast allir þessir
þattir eru aðallega háðir fóðri,
þ.e. næringarfræði. í fljótu bragði
virðist Kollafjarðarstöðin ein-
göngu velta fyrir sér umhverfis-
atriðum, þ.e. hvaða áhrif ljós,
vatnshiti og sleppiaðstaða svo og
stærð seiða hefur á endurheimtur.
Að sjálfsögðu hafa umhverfisatr-
iði þýðingu, en meðan lífeðl
isfræðilegt ástand fiskanna,
fóðursamsetning, ástand lifrar
(fitulifur er algeng í fiskum, sem
aldir eru á Ewos fóðri sem og
mörgum öðrum þurrfóðurtegund-
um), blóðgæði, ástand ugga (er oft
mjög lélegt) o.m.fl. er ekki þekkt,
hafa umhverfisbreytingar litla
þýðingu. Það er að sjálfsögðu unnt
að gera tilraun með það, hvort
sólbað geri sykursýkissjúklinga
hæfari í Maraþonhlaup eða ekki.
Aðalatriðið er nú samt það, að
slíkir sjúklingar eru almennt talið
óhæfir í langhlaup. Vissulega eru
sérfræðingar Veiðimálastofnunar
vel menntaðir, en þeir eru fyrst og
fremst vatnalíffræðingar, sem
hafa ekkert inngrip í næringar-
fræði, lífeðlisfræði og fisksjúk-
dómafræði. Að sjálfsögðu eru
einnig litlir peningar til ráðstöf-
unar, en það hefur afgerandi
þýðingu að vita, hvernig á að
ráðstafa þeim litlu peningum. Það
er fráleitt að framleiða tugi þús-
unda seiða til sleppingar á hverju
ári og vita ekkert um eiginleika
þeirra. Nær væri að sleppa færri
seiðum og vel lýstum, svo ein-
hverjar upplýsingar mætti fá.
Það er ómaklegt af veiðimála-
stjóra að reyna að gera lítið úr Dr.
Birni Jóhannessyni og kalla hann
annars vegar leikmann og hins
vegar jarðvegsfræðing, þegar rætt
er um fiskrækt. Sannleikurinn er
nú bara sá, að í umræddum efnum
er enginn sérfræðingur á öllum
sviðum. Á flestum þeirra er veiði-
málastjóri einnig leikmaður en því
miður verra en það, því hann vill
reyna að nota lög og lobby til að
hindra að áhugasamir einstakl-
ingar geti lagt hönd á plóginn
fyrir fiskrækt, og telur gagnrýni
alla af hinu illa.
Reykjavík, 3.5. 1979,
Jónas Bjarnason,
efnaverkfræðingur.